Vấn đề đặt ra trong chiến lược số hóa báo chí đến năm 2025 và định hướng đến 2030 (Phần I)

Đời sống thực thể hiện ngày càng nhiều trên không gian mạng với những sáng tạo trong sản xuất kinh doanh, là quá trình không thể đảo ngược. Thực hiện Nghị quyết số 50/NQ-CP ngày 20/5/2021 của Chính phủ về”Chương trình hành động thực hiện Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng”, Bộ Thông tin và Truyền thông đã xây dựng dự thảo Chiến lược chuyển đổi số báo chí đến năm 2025 và định hướng đến 2030. Từ xu thế toàn cầu và thực tiễn nước ta, bài viết đề cập đến những vấn đề đặt ra trong chiến lược chuyển đổi này.

1. Bối cảnh toàn cầu và xu thế phát triển truyền thông  gần đây

Chuyển đổi số là nội dung cơ bản của Cách mạng công nghiệp 4.0, đó là việc sử dụng dữ liệu và công nghệ số để thay đổi phương thức sản xuất kinh doanh, phát triển lối sống, cách làm việc của con người nhằm nâng cao hiệu quả quản lý, năng suất lao động, tạo lợi thế cạnh tranh doanh nghiệp và ở cả tầm quốc gia.

Dưới tác động của đại dịch Covid-19, thế giới đang trong quá trình đột phá chuyển đổi số và lĩnh vực chịu ảnh hưởng lớn của sự bùng nổ này là hoạt động truyền thông. Nhiều tổ chức báo chí thế giới đã nhận thức được tầm quan trọng của gia tăng hiệu quả hoạt động và phát triển bền vững đang trong “cuộc đua”áp dụng chuyển đổi số vào thay đổi mô hình, cách thức hoạt động để vượt qua “khủng hoảng”.

Có thể nhận thấy, Internet băng thông rộng với công nghệ số và đổi mới sáng tạo đã khởi nguồn cuộc cách mạng phân phối nội dung, mở ra cách thức, phương tiện truyền thông làm thay đổi hoàn toàn thói quen tiếp nhận thông tin của con người. Mạng xã hội ngày càng chiếm ưu thế, là phương tiện truyền thông rộng rãi trong môi trường số hóa với lượng người tuy cập cao, tính tương tác rộng, trong xu thế cá thể hóa nội dung ứng dụng để cải thiện trải nghiệm của người tiêu dùng. Những công nghệ truyền thông xuyên biên giới(Big Tech) trên nền tảng nội dung phân phối lớn, sở hữu những kho dữ liệu khổng lồ đang chi phối việc thu thập và khai thác dữ liệu, giữ vai trò độc quyền liên kết xuyên biên giới, quyết định việc kiểm soát phân phối hoặc gợi ý nội dung thông tin trên không gian mạng. Nhiều quốc gia đang phải đối mặt với vấn đề về bảo vệ chủ quyền thông tin mạng và tìm cách lập lại thế cân bằng với nền tảng số đang có lợi thế để trở thành những đế chế quyền lực trên không gian ảo nhưng có khả năng chi phối đời sống thực.

2. Thưc trạng báo chí và truyền thông số ở nước ta

Theo tư liệu từ Bộ Thông tin và Truyền thông, đến ngày 30 tháng 11năm 2021, số phiên bản điện tử ở nước ta đã có 259 trong số 816 cơ quan báo chí. Trong đó, báo tạp chí in và điện tử là 230; báo chí điện tử độc lập 29; có 72 cơ quan phát thanh, truyền hìnhvà 05 đơn vị truyền hình không có hạ tầng phát sóng riêng. Ngoài ra, trong cả nước còn có 224 cơ quan báo chí (164 ở trung ương và địa phương 60) đã thiết lập trang thông tin điện tử tổng hợp và 227 chuyên trang của 88 cơ quan báo chí điện tử. Tuy nhiên,vẫn còn nhiều cơ quan báo chí chưa có phiên bản hoặc trang thông tin điện tử; tập trung ở khối tạp chí, nhất là tạp chí khoa học.

Những cơ quan báo chí có phiên bản điện tử đang sử dụng nền tảng kỹ thuật do các doanh nghiệp cung cấp, phổ biến là hệ thống quản trị nội dung (CMS) với khả năng an toàn đi theo đơn vị cung cấp CMS hoặc hệ thống lưu trữ đám mây, rất ít cơ quan báo chí tự phát triển CMS. Trên thực tế, không phải cơ quan báo chí nào cũng có điều kiện để đầu tư vào chuyển đổi số như đầu tư CMS riêng hoặc an toàn thông tin hay điện toán đám mây. Phần lớn hệ thống thông tin cơ quan báo chí đang khai thác, chưa xác định được cấp độ an toàn và chưa dành nguồn lực đầu tư cho hoạt động này. Việc đảm bảo an toàn thông tin đang được hỗ trợ từ đơn vị chuyên trách của Bộ Thông tin và Truyền thông. Đơn vị này có chức năng đầu mối ứng cứu khi gặp sự cố của 243/248 cơ quan báo chí trung ương và địa phương. Cơ quan báo chí tiên phong trong chuyển đổi số đã đi vào những công nghệ tiêu biểu là trí tuệ nhân tạo (AI), IoT, Cloud, Bigdata đang tạo môi trường cho báo chí phát triển theo xu hướng cá nhân hóa nội dung; đa nền tảng; xã hội hóa dữ liệu; báo chí sáng tạo và siêu tác phẩm báo chí. Một số khá thành công, trở thành báo chí đa phương tiện như Thông tấn xã Việt Nam,VOV, VTV hay Vietnamplus, VnExpress. Báo chí địa phương tiện  bước đầu có sự thay đổi.Tuy nhiên, vẫn còn nhiều đơn vị, nhất là báo ngành và địa phương chậm chuyển đổi số vì nhiều lý do .Trong đó, khó khăn nổi bật là thiếu  hạ tầng kỹ thuật, kinh phí và nhân sự.

Theo các nhà phân tích, Đại dịch COVID-19 ảnh hưởng tiêu cực tới kinh tế-xã hội, nhưng cũng đem lại cơ hội cho chuyển đổi số quốc gia. Từ định hướng phát triển đất nước, nhằm bắt kịp với xu thế thời đại, văn kiện Đại hội Đảng XIII nhấn mạnh “chú trọng phát triển hạ tầng thông tin, viễn thông, tạo nền tảng chuyển đổi số quốc gia, từng bước phát triển kinh tế số, xã hội số”.

Quyết định số 749/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt “Chương trình Chuyển đổi số quốc gia đến năm 2025, định hướng đến năm 2030”đã đưa Việt Nam  trở thành một trong những quốc gia đầu tiên ban hành Chương trình Chuyển đổi số quốc gia và xác định rõ chuyển đổi số là một quá trình tất yếu .

Với sứ mệnh tuyên truyền đúng đắn, đầy đủ và kịp thời chủ trương, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước; tạo sự đồng thuận và niềm tin xã hội, báo chí truyền thông giữ vai trò quan trọng trong chuyển đổi số. Từ vị trí cốt lõi của mình, báo chí phải chuyển đổi số theo xu thế chung, thậm chí cần phát triển để trở thành ngành kinh tế truyền thông số.

Nền tảng truyền thông xuyên biên giới cho rằng, nội dung số là một dòng chảy tự do. Sự sụt giảm lượng truy cập kéo theo sụt giảm doanh thu quảng cáo trực tuyến trên nền tảng web. Từ tháng 4 đến hết tháng 9 năm 2021, lượng truy cập của các tờ báo điện tử ở Việt Nam giảm trung bình 11% làm cho báo chí trong nước mất dần nguồn thu và giảm tầm ảnh hưởng. Đây là nguyên nhân khiến nhiều cơ quan báo chí phải chạy theo lượng truy cập, làm sa sút chất lượng và không bám sát tôn chỉ, mục đích đề ra,

Giảm sút vai trò của báo chí trên không gian mạng dẫn đến những hệ lụy xã hội đáng lo ngại. Xu thế chửi bới, bôi nhọ, tấn công cá nhân trên không gian mạng là những biểu hiện “lệch chuẩn”, đang thu hút số đông người theo dõi, thậm chí lấn át cả những thông tin quan trọng của đời sống xã hội, đang là thách thức thể chế, nó có thể “tấn công” cả tổ chức nhà nước và truyền thông chính thống dưới nhiều hình thức.

Theo luật pháp quốc tế, mỗi quốc gia đều có chủ quyền không chỉ trên vùng đất, vùng trời, vùng biển mà còn cả trên không gian mạng. Chuyển đổi số là lời giải cho đổi mới sáng tạo để cạnh tranh với những nền tảng xuyên biên giới nhằm giảm sự lệ thuộc về phân phối nội dung, góp phần ngăn chặn sự xâm phạm chủ quyền quốc gia về thông tin trên không gian mạng.

Mặc dù chuyển đổi số quyết định sự sống còn của cơ quan báo chí, nhiều tổ chức đã đổi mới, áp dụng tiến bộ khoa học công nghệ, phát triển dịch vụ nhưng chuyển đổi số báo chí toàn diện vẫn chưa rõ nét, còn manh mún và chưa đủ sức cạnh tranh với các dịch vụ xuyên biên giới.

Trước những biến động trong hệ sinh thái truyền thông, báo chí không thể đứng ngoài cuộc mà cần chủ động tìm lời giải cho những thách thức để tồn tại và phát triển, thực hiện tốt hơn sứ mệnh của mình. Chuyển đổi số giúp các cơ quan báo chí thay đổi toàn diện phương thức vận hành, quản lý, vận dụng công nghệ trong quy trình sản xuất và phân phối nội dung, thực hiện mô hình kinh doanh để đa dạng hóa nguồn thu, Từ đó có thể phát triển nền báo chí dữ liệu có chất lượng, đảm bảo đúng giá trị nguyên bản của mình.

Việc nhà nước hỗ trợ giúp cơ quan báo chí chuyển đổi số bước đầu đã lựa chọn 20% cơ quan báo chí tạo ảnh đến 80% độc giả là những bài học đáng trân trọng để mở ra khả năng đối với 80% cơ quan báo chí còn lại.

3. Mục tiêu dự thảo Chiến lược Chuyển đổi số báo chí

Trên cơ sở pháp lý, căn cứ vào thực tiễn báo chí nước nhà, Chiến lược chuyển đổi số báo chí đến năm 2025và định hướng đến 2030 do Bộ Thông tin và Truyền thông dự thảo đã  xác định mục tiêu chung và những mục tiêu cụ thể.

Theo đó, mục tiêu chung đã nhằm vào phát triển báo chí theo hướng đa nền tảng, đa phương tiện, đa dịch vụ; Phát triển các sản phẩm báo chí số dựa trên nền tảng phân phối nội dung số, làm chủ nội dung phân phối trên không gian mạng. Người dân, tổ chức và doanh nghiệp được tiếp cận thông tin trên môi trường số theo nhu cầu ở mọi lúc, mọi nơi, không bị hạn chế về không gian, thời gian và vị trí địa lý.

Về mục tiêu cụ thể, dự thảo đã xác định mục tiêu đến năm 2025 và tầm nhìn đến 2030

Đến năm 2025, phấn đấu để 70% cơ quan báo chí thực hiện số hóa nội dung trên nền tảng sẵn có; 80% cơ quan báo chí điện tử chuyển đổi cơ chế hoạt động theo mô hình tòa soạn hội tụ, đa phương tiện. 50% tổ chức báo chí có nền tảng phân tích, xử lý dữ liệu tổng hợp tập trung,
để tối ưu hóa hoạt động; 50% đổi mới toàn diện hệ thống sản xuất nội dung theo xu hướng báo chí số; 30% cơ quan báo chí điện tử có ảnh hưởng lớn trong xã hội áp dụng mô hình
thu phí. Đối với báo chí có ảnh hưởng lớn trong xã hội tăng lượng truy cập trực
tiếp lên tối thiểu 50% tổng lưu lượng truy cập.

Cùng với mục tiêu thực hiên trong các cơ quan báo chí, 50% số cơ sở giáo dục đại học chuyên ngành hoặc có khoa báo chí phải hoàn thành chương trình cải cách giáo trình đào tạo, bổ sung những kiến thức, kỹ năng tác nghiệp trong môi trường báo chí số. 50% số cán bộ lãnh đạo,  phóng viên và biên tập viên trong các cơ quan báo chí phải được đào tạo, cập nhật kiến thức, kỹ năng quản lý số, tổ chức sản xuất và phát hành nội dung báo chí trên nền tảng số.

Trong tầm nhìn 2030, 90% cơ quan báo chí điện tử phải chuyển đổi sang hoạt động theo mô hình tòa soạn hội tụ, đa phương tiện; 90% cơ quan báo chí có nền tảng phân tích, xử lý dữ liệu tổng hợp tập trung vào ứng dụng trí tuệ nhân tạo để tối ưu hóa hoạt động; 90% đổi mới toàn diện hệ thống sản xuất nội dung theo xu hướng báo chí số: cá nhân hóa nội dung, đa nền tảng của báo chí xã hội,báo chí dữ liệu và sáng tạo.

Từ những mục tiêu cần đạt, 50% cơ quan báo chí điện tử có ảnh hưởng lớn trong xã hội phải áp dụng mô hình thu phí với những nội dung trải nghiệm được cá nhân hóa; quyền lựa chọn nguồn tin theo dõi và giới thiệu tin tức theo thị hiếu cá nhân. Những cơ quan báo chí có ảnh hưởng lớn trong xã hội phải tăng lượng truy cập trực tiếp của người dùng lên tối thiểu 70% tổng lưu lượng truy cập, giảm truy cập từ các nền tảng tìm kiếm và mạng xã hội xuống 30%.

Trong giáo dục đào tạo, 90% số cơ sở giáo dục đại học chuyên ngành hoặc có khoa báo chí phải hoàn thành chương trình cải cách giáo trình đào tạo, bổ sung kiến thức, kỹ năng tác nghiệp trong môi trường báo chí số. 90% lãnh đạo, cán bộ, phóng viên, biên tập viên trong các cơ quan báo chí được đào tạo, cập nhật kiến thức, kỹ năng quản lý số, tổ chức sản xuất và phát hành nội dung báo chí trên nền tảng số.