Cần nâng cao và gìn giữ Văn hóa ứng xử trong gia đình

Ứng xử gia đình chính là phương châm trong giáo dục, dạy dỗ con cái từ nhỏ

Giáo dục văn hóa giao tiếp trong gia đình ảnh hưởng rất lớn đến nhân cách của trẻ. Từ nhỏ, nếu trẻ được giáo dục trong một gia đình hạnh phúc, nền nếp thì lớn lên trẻ dễ dàng trở thành một công dân có văn hóa, phẩm chất đạo đức tốt đẹp. Do vậy, những cử chỉ, lời nói, hành vi của ông bà, cha mẹ, người thân phải là những tấm gương sáng để trẻ noi theo một cách tự nhiên, không khiên cưỡng. Khi chồng nóng thì vợ bớt lời, khi cha mẹ già ốm đau, bệnh tật thì con cháu quan tâm, động viên, chăm sóc. Con cháu trong gia đình luôn đối xử với ông bà, cha mẹ bằng tấm lòng hiếu kính, ứng xử với hàng xóm, xã hội bằng thái độ hòa nhã, lịch sự.
Trải qua hàng ngàn năm lịch sử, “gia đạo”, “gia phong” và “gia lễ” là cái gốc của gia đình, giữ cho con người Việt Nam, gia đình và xã hội Việt Nam một sức sống mãnh liệt và sự trong sáng với cội nguồn. Duy trì lối ứng xử có văn hóa trong gia đình chính là cách tạo ra nền nếp, gia phong - cái gốc của mọi gia đình.
Trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế, dù văn hóa ứng xử đã có nhiều thay đổi so với ngày xưa nhưng những khuôn phép của mỗi gia đình Việt Nam vẫn là sự duy trì giá trị ứng xử gia đình truyền thống và áp dụng linh hoạt cái mới, cái tiến bộ. Cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng đã từng khẳng định: “Ba trụ cột của ý thức cộng đồng người Việt, đó là gia đình, làng và nước. Ngày nay, xây dựng một xã hội công bằng, văn minh đòi hỏi chúng ta phải trở lại với những giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp từ gia đình”.
Từ thực tế những gia đình vẫn giữ được cái cốt cách văn hóa ứng xử thanh lịch cho thấy, ứng xử trong gia đình chính là phương châm trong giáo dục, dạy dỗ con cái từ nhỏ. Đó là biết yêu thương, quan tâm tới nhau và sống có trách nhiệm: Trách nhiệm với gia đình, với người thân, bạn bè... Đặc biệt, những người bà, người mẹ, ngay từ khi con còn nhỏ đã giúp con hình thành khung văn hóa thể hiện ở cách đi đứng, ăn nói và điều này giúp hình thành nhân cách và đây cũng chính là những khuôn phép không thể thiếu.
Thế nhưng, trong vòng quay của cuộc sống hiện đại, rất nhiều những sai lệch các chuẩn mực trong quan hệ cha mẹ, con cái đã xuất hiện. Một thực tế đáng buồn là sự xuống cấp của những nguyên tắc, chuẩn mực trong gia đình, sự vi phạm cũng như việc chấp nhận những sai lệch chuẩn mực xã hội trong gia đình đã diễn ra một cách dễ dàng và khá phổ biến. Những giá trị đạo đức truyền thống đang bị xói mòn mạnh mẽ. Một phần của nguyên nhân này là do các gia đình chưa quan tâm đúng mức đến việc giáo dục các giá trị truyền thống cho con em mình; là sự gia tăng các vụ ly hôn, ngoại tình.

Thực trạng văn hóa ứng xử trong gia đình Việt hiện nay

Duy trì lối ứng xử có văn hóa trong gia đình chính là cách tạo ra nền nếp, gia phong - cái gốc của mọi gia đình. Ảnh: Minh hoạ

Bước vào thời kỳ đổi mới, Đảng ta rất coi trọng phát triển gia đình và văn hóa gia đình. Tại Nghị quyết Hội nghị lần thứ 9, Ban Chấp hành Trung ương khóa XI, Đảng ta đã nhấn mạnh: “Thực hiện chiến lược phát triển gia đình Việt Nam, xây dựng gia đình thực sự là nơi hình thành, nuôi dưỡng nhân cách văn hóa và giáo dục nếp sống cho con người. Phát huy giá trị truyền thống tốt đẹp, xây dựng gia đình no ấm, tiến bộ, hạnh phúc, văn minh. Xây dựng và nhân rộng các mô hình gia đình văn hóa tiêu biểu, có nền nếp, ông bà, cha mẹ mẫu mực, con cháu hiếu thảo, vợ chồng hòa thuận, anh chị em đoàn kết, thương yêu nhau” .
 Hiện nay, trên phạm vi cả nước, sự nghiệp xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu quan trọng, trong đó có thành quả về phát triển văn hóa gia đình với phương châm: “Ông bà, cha mẹ mẫu mực, con cháu thảo hiền”, gia đình no ấm, hạnh phúc.

Ngày gia đình Việt Nam trở thành sự kiện trọng đại trong đời sống văn hóa cả nước, nhằm tôn vinh những giá trị văn hóa truyền thống của gia đình Việt Nam. Đó cũng là dịp để các gia đình giao lưu, chia sẻ kinh nghiệm xây dựng gia đình văn hóa, hướng tới sự phát triển bền vững của gia đình trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế.

Trong bối cảnh chịu sự tác động dữ dội của các làn sóng toàn cầu hóa, công nghiệp hóa, hiện đại hóa và đô thị hóa cùng với mặt trái của kinh tế thị trường, những ảnh hưởng tiêu cực của internet chi phối rất mạnh đến sự biến đổi về tư tưởng, đạo đức, lối sống ít nhiều cũng đã làm thay đổi văn hóa ứng xử trong gia đình người Việt.
Mô hình gia đình truyền thống nhiều thế hệ chung sống trong không gian một ngôi nhà tọa lạc trên mảnh đất cha ông để lại có xu hướng giảm đi khá nhiều. Hầu như các gia đình trẻ đều muốn tách ra khỏi gia đình lớn có người cao tuổi. Tuy nhiên, có một nghịch lý là rất ít gia đình trẻ có thể tự lập về kinh tế. Nhiều người trẻ tuổi sau khi kết hôn vẫn sống ỷ lại, dựa dẫm, phụ thuộc cha mẹ đã già, thậm chí không chăm chỉ, chịu khó vươn lên, có tâm lý chờ đợi tiền bạc hằng tháng và sự phân chia tài sản từ thế hệ trước. Không ít cặp vợ chồng son trẻ khoán trắng việc trông cháu cho ông bà, cha mẹ nội ngoại đôi bên, cứ thản nhiên đi chơi, đi làm, thu nhập để riêng, đến khi ông bà, cha mẹ già yếu, ốm đau thì lảng tránh trách nhiệm. Thêm nữa, hễ gặp khó khăn thì thường vội vã xử lý một cách tiêu cực bằng việc ly hôn. Hiện nay, do nhiều nguyên nhân, trong đó chủ yếu là nguyên nhân từ kinh tế thiếu thốn cùng lối sống thích hưởng thụ, sùng bái tiện nghi vật chất, coi nhẹ các giá trị tinh thần… đã gây ra mâu thuẫn gia đình hết sức phức tạp.
Vừa qua, tỷ lệ ly hôn trên cả nước có chiều hướng tăng lên đáng kể. Theo số liệu điều tra, nếu như tỷ lệ ly hôn năm 2009 là 1,0%, thì năm 2019 là 1,8%, trong đó tỷ lệ ly thân là 0,3%. Trong tỷ lệ ly hôn có sự khác biệt theo giới tính và khu vực thành thị, nông thôn, cụ thể như sau: Tỷ lệ ly hôn của nữ giới cao hơn nam giới (2,1% so với 1,4%), khu vực thành thị cao hơn khu vực nông thôn (2,1% so với 1,6%). Mặc dù tỷ lệ ly hôn ở nước ta thấp hơn so với các nước khu vực Đông Nam Á, nhưng rất đáng báo động, vì trong 10 năm, tỷ lệ này đã tăng gần gấp đôi.
Hiện nay, có hiện tượng nhiều nam nữ thanh niên cho rằng: quan hệ tình dục bừa bãi trước hôn nhân là bình thường (!?); theo đó, họ cổ súy cho trào lưu “sống thử”, kết hôn muộn hoặc không kết hôn; chủ trương sống độc thân hay làm bố, làm mẹ “đơn thân”; dám liều lĩnh sống phiêu lưu trong các quan hệ bất chính, trơ lỳ về danh dự, sẵn sàng đánh đổi mọi thứ, cốt để có được lợi ích về tiền bạc, vật chất... Có thể nói, đây là sự thay đổi rất khác so với TK XX.
Ở những thành phố lớn, những người trẻ tuổi (như học sinh, sinh viên, công nhân khu công nghiệp, lao động xa nhà…) cư trú trong nhà trọ rẻ tiền, hầu như sống “tự do”, không có sự kiểm soát từ gia đình, họ hàng và xã hội. Nhiều nơi dịch vụ “nhà nghỉ” mọc lên như nấm, ở đó thường diễn ra những vấn nạn làm tan nát các gia đình. Dòng người rời bỏ nông thôn, di cư ồ ạt về các đô thị để mưu sinh, kiếm sống ngày càng phổ biến, đã làm gia tăng mật độ cư dân đô thị và tạo nhiều áp lực giao thông đường phố. Kéo theo đó là những hệ lụy như: “Tệ sùng bái nước ngoài, coi thường những giá trị vǎn hóa dân tộc, chạy theo lối sống thực dụng, cá nhân vị kỷ... đang gây hại đến thuần phong mỹ tục của dân tộc. Không ít trường hợp vì đồng tiền và danh vị mà chà đạp lên tình nghĩa gia đình, quan hệ thầy trò, đồng chí, đồng nghiệp (…) Nhiều hủ tục cũ và mới lan tràn, nhất là trong việc cưới, việc tang, lễ hội...” (5).
Sự phát triển của xã hội hiện đại đang làm thay đổi văn hóa cư trú, văn hóa sinh kế của con người ở nông thôn, kéo theo biến đổi văn hóa ứng xử trong gia đình Việt cũng như nhiều lĩnh vực khác trong nền văn hóa dân tộc.
Trước đây, người Việt phần lớn sinh sống ở nông thôn trong tầm ảnh hưởng giáo dục của gia đình, dòng họ nhiều thế hệ cùng tác động của chính quyền, đoàn thể chính trị - xã hội trong xóm ngoài làng. Nhưng ngày nay, chỉ có những dịp giỗ tết, con người từ khắp nơi xa xứ, mới tụ họp tại mái nhà xưa của gia đình ở quê, và sau đó lại ra đi mưu sinh ở nơi khác, tất nhiên vẫn có những người khá giả thì vừa có nhà ở đô thị, lại vừa có nhà ở nông thôn, nhưng số này không nhiều.
Đặc biệt, gần đây, dư luận xã hội không khỏi bàng hoàng, ngạc nhiên, thậm chí không dám tin về những chuyện “tày trời”, suy đồi về đạo đức trong quan hệ ứng xử ở gia đình, được lan truyền bằng các clip trên các không gian truyền thông công cộng như: Mẹ sinh con ném vào hố rác để cháu bé nhiễm trùng và không qua khỏi; Chồng đánh vợ dữ dội để bênh bồ ngay trên đường phố giữa ban ngày; Nhiều cuộc đánh ghen tàn nhẫn, nhục mạ người khác quay clip đưa lên mạng xã hội. Đau xót hơn, còn có hiện tượng con cái hỗn xược, bất hiếu, ngược đãi với mẹ già, ngay trong tháng có lễ Vu Lan...
Trước hết, phải nói rằng đây là những hiện tượng “con sâu bỏ rầu nồi canh”, là những vết đen, những mảng màu u ám không đáng có, đã và đang làm ảnh hưởng đến bức tranh văn hóa toàn cảnh trong sáng của đất nước. Điều đó đã làm đau lòng những người lương thiện, những người tử tế trong xã hội. Tuy nhiên, về phương diện luật pháp, hình ảnh clip về các hiện tượng này lan truyền trên các không gian mạng, có lẽ cũng cần được kiểm chứng về độ xác thực với vai trò trách nhiệm của các cơ quan chức năng quản trị mạng và các cơ quan bảo vệ pháp luật. Cần phải kịp thời làm rõ và trừng trị những kẻ vi phạm đạo lý và pháp lý về đưa tin thất thiệt, phản cảm, sai trái trước công luận.

Vấn đề đặt ra và giải pháp chấn chỉnh thực trạng văn hóa ứng xử trong gia đình

Nhận thức vai trò tầm quan trọng của việc xây dựng gia đình hạnh phúc, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã ban hành Bộ tiêu chí ứng xử trong gia đình, trong đó các tiêu chí ứng xử trong gia đình Việt Nam dựa trên nguyên tắc "Tôn trọng, bình đẳng, yêu thương và chia sẻ" và nhằm mục đích đưa ra giải pháp chấn chỉnh thực trạng nêu trên, ngăn chặn tệ nạn bạo hành, ứng xử phi nhân tính trong gia đình, ngày 8/12/2017, Bộ Văn hoá – Thể thao và Du lịch đã ban hành Quyết định số: 4843/QĐ - BVHTTDL về triển khai thí điểm thực hiện “Bộ tiêu chí ứng xử trong gia đình” với những tiêu chí cơ bản, có ý nghĩa sâu sắc, quy định về chuẩn mực hành vi văn hóa ứng xử trong quan hệ gia đình như: Tiêu chí ứng xử vợ chồng: Chung thủy; Nghĩa tình; Tiêu chí ứng xử của cha mẹ với con, ông bà với cháu: Gương mẫu; Yêu thương; Tiêu chí ứng xử của con với cha mẹ, cháu với ông bà: Hiếu thảo; Lễ phép; Tiêu chí ứng xử của anh, chị, em: Hòa thuận; Chia sẻ.
Đây là chìa khóa có tính cẩm nang cụ thể và sâu sắc về tiêu chí ứng xử theo quy định về đạo lý và pháp lý hiện hành, phù hợp với thuần phong, mỹ tục của dân tộc và đặc biệt là dễ hiểu, phù hợp với trình độ nhận thức chung của tuyệt đại đa số công chúng. Dù có thể rất khác nhau về lứa tuổi, trình độ, nghề nghiệp, giới tính, dân tộc… nhưng nếu là người Việt Nam, ai cũng có thể tiếp cận, nâng cao hiểu biết về bộ tiêu chí của văn hóa ứng xử trong gia đình được ban hành lần này.
Theo quy luật chung của xã hội, chỉ có thay đổi nhận thức, con người mới có thể thay đổi hành vi để ứng xử đạt chuẩn mực văn hóa. Vừa qua, ngày 17/3/2020, Bộ Văn hoá – Thể thao và Du lịch lại tiếp tục ra văn bản số: 854/QĐ-BVHTTDL để Quyết định Ban hành Kế hoạch thực hiện thí điểm “Bộ tiêu chí ứng xử trong gia đình” năm 2020, nhằm tiếp tục đẩy mạnh triển khai thực hiện tiêu chí ứng xử trong gia đình với sự bổ sung nội dung thông điệp mới như sau: Hãy hành động vì gia đình no ấm, tiến bộ, hạnh phúc, văn minh!; Ông bà, cha mẹ mẫu mực; con, cháu thảo hiền!; Gia đình, nơi của yêu thương và chia sẻ!; Tôn trọng, lắng nghe và chia sẻ để giữ gìn hạnh phúc gia đình!; Vợ chồng chung thủy, nghĩa tình!; Anh, chị, em hòa thuận, chia sẻ!
Theo tinh thần đó, Bộ yêu cầu toàn ngành Văn hoá – Thể thao và Du lịch cần phải tổ chức sinh hoạt cộng đồng với các hình thức hội nghị, tọa đàm, diễn đàn, sinh hoạt câu lạc bộ... theo các chủ đề chính như: Ứng xử chung trong gia đình; Ứng xử của vợ chồng; Ứng xử của cha mẹ với con, ông bà với cháu; Ứng xử của con với cha mẹ, cháu với ông bà; Ứng xử của anh, chị, em ruột trong gia đình…
Có thể nói, đây là những biện pháp, giải pháp khẩn cấp, kịp thời chấn chỉnh và xây dựng văn hóa gia đình Việt Nam, đặc biệt là quy định tiêu chí ứng xử đạt chuẩn mực văn hóa trong gia đình, có tác dụng giáo dục, nâng đỡ con người từ lúc thơ ấu đến khi trưởng thành và thậm chí các tiêu chí ấy sẽ trở thành hành trang suốt đời cho con người. Để xây dựng văn hóa ứng xử trong gia đình theo những chuẩn mực tốt đẹp, cơ quan chức năng Bộ Văn hoá – Thể thao và Du lịch cùng các nhà khoa học đã dụng công nghiên cứu, soạn thảo và ban hành. Tuy nhiên, thiết nghĩ, vẫn cần phải có sự chung tay góp sức của cả cộng đồng xã hội, trong đó đặc biệt là phải chú trọng hoạt động giáo dục trong các gia đình, dòng họ đối với con người ngay từ khi còn thơ ấu. Hơn bao giờ hết, phải tăng cường phát huy vai trò gương mẫu đi đầu về thực hiện văn hóa ứng xử gia đình của những cán bộ, đảng viên trong cấp ủy Đảng, chính quyền địa phương, trong các cơ quan quản lý văn hóa, các cơ quan truyền thông (phát thanh, truyền hình, báo điện tử). Theo đó cũng cần phải phát huy vai trò, chức năng, nhiệm vụ của các ban, ngành, đoàn thể chính trị - xã hội để đẩy mạnh phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa”, trong đó đặc biệt quan tâm triển khai xây dựng văn hóa ứng xử trong gia đình.
Cần phải tiếp tục nghiên cứu, kế thừa có chọn lọc và vận dụng những truyền thống văn hóa ứng xử tốt đẹp trong gia đình người Việt xưa, như ông cha ta trước đây từng nói: nước có “quốc pháp”, thì nhà phải có “gia quy”, “gia đạo”, “gia lễ”, “gia phong”, “gia giáo”, “gia huấn”. Thậm chí trong xã hội phong kiến xưa đôi khi cũng cần phải có cả “gia pháp” để duy trì gia đình, dòng họ và cao hơn là sự bền vững của quốc gia, dân tộc.
Trong lịch sử phát triển hàng ngàn năm qua, gia đình luôn là thiết chế văn hóa đặc biệt, nơi lưu giữ, bảo vệ giá trị gốc của dân tộc ta. Văn hóa gia đình và văn hóa ứng xử trong gia đình Việt chính là cơ sở nền tảng của văn hóa dân tộc vượt qua mọi thử thách thăng trầm của lịch sử. Ngày nay, cần phải phấn đấu để trên đất nước xuất hiện hàng triệu “tế bào” gia đình sạch và khỏe, thì chúng ta sẽ có được cả một sinh thể văn hóa quốc gia lớn lao, tràn đầy năng lượng - một nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, kiến tạo nên sức mạnh nội sinh kỳ diệu, đưa đất nước đi tới tương lai tươi sáng của sự phát triển bền vững.
Xây dựng gia đình hạnh phúc là nền tảng để xây dựng cộng đồng hạnh phúc, quốc gia phồn thịnh, hạnh phúc. Để giữ gìn và phát huy truyền thống văn hóa ứng xử tốt đẹp trong gia đình, mỗi người phải luôn ý thức về văn hóa ứng xử để nhân lên tình yêu thương, trân trọng những khoảnh khắc hạnh phúc trong gia đình.