Nhiều chuyên gia đã thẳng thắn cảnh báo: nếu không tính toán kỹ, nguy cơ "vỡ trận" là hoàn toàn có thể xảy ra.
Hơn 14 triệu xe máy chuẩn bị vào “vòng sát hạch”
Theo dự thảo mới nhất về lộ trình kiểm soát khí thải, chương trình kiểm định xe máy sẽ bắt đầu áp dụng từ ngày 1/7/2027 tại Hà Nội và TP.HCM, sau đó mở rộng dần đến các đô thị khác và toàn quốc vào năm 2030.
Đây được xem là bước đi quan trọng nhằm kiểm soát ô nhiễm không khí tại các đô thị lớn, nơi xe máy vẫn là phương tiện giao thông chủ lực.
Cụ thể, Hà Nội hiện có khoảng 5,6 triệu xe máy đang lưu hành, trong khi TP.HCM có đến 8,6 triệu xe, nâng tổng số phương tiện cần kiểm định tại hai đô thị này lên hơn 14 triệu xe.
Nếu mỗi xe cần trung bình 7 phút để kiểm định thì tổng khối lượng công việc sẽ là một con số khổng lồ, đặt áp lực lên cả hệ thống kiểm định lẫn người sử dụng.
Cần tối thiểu 1.000 trạm kiểm định – con số trong mơ?
Theo tính toán của Cục Đăng kiểm Việt Nam, để đáp ứng nhu cầu kiểm định tại Hà Nội và TP.HCM, cần xây dựng lần lượt 400 và 600 trạm kiểm định chuyên biệt cho xe máy.
Tuy nhiên, hiện cả hai địa phương mới chỉ có khoảng 70 trung tâm đăng kiểm ô tô – phần lớn trong số đó không đủ điều kiện hạ tầng và nhân lực để chuyển đổi sang kiểm định xe máy.
Khác với ô tô vốn đã có hệ thống đăng kiểm vận hành ổn định, xe máy hiện chưa có bất kỳ nền tảng hạ tầng kiểm định nào được triển khai sẵn.
Việc xây mới hàng trăm trạm kiểm định trong thời gian ngắn đòi hỏi nguồn lực tài chính, cơ chế cấp phép và đào tạo nhân lực rất lớn, vốn chưa thực sự sẵn sàng.
Lo ngại tắc nghẽn, quá tải ngay từ giai đoạn đầu
Ông Trần Hoàng Phong – đại diện Cục Đăng kiểm Việt Nam – bày tỏ quan ngại sâu sắc rằng nếu kiểm định khí thải xe máy được triển khai đồng loạt như kế hoạch, khả năng cao sẽ xảy ra tắc nghẽn hệ thống, dẫn đến "vỡ trận".
Một trong những điểm nghẽn lớn là cơ sở vật chất chưa được chuẩn hóa và nguồn nhân lực không đủ điều kiện hành nghề.
Theo quy định, đăng kiểm viên phải có bằng trung cấp nghề và chứng chỉ chuyên môn từ Cục Đăng kiểm, trong khi nhiều nhân viên kỹ thuật lành nghề tại các gara, đại lý lại không đạt yêu cầu này dù thao tác đo khí thải không quá phức tạp.
Ngoài ra, để vận hành một trạm kiểm định chính thức, các đơn vị tư nhân còn phải trải qua quy trình xin giấy phép kinh doanh và chứng nhận cơ sở hạ tầng do Sở Xây dựng cấp – điều hiện vẫn chưa có quy chuẩn rõ ràng.
Đề xuất kiểm định trước xe cũ, giảm áp lực hệ thống
Trước thực tế khó triển khai đồng bộ, một số chuyên gia đề xuất nên chia giai đoạn thực hiện, trong đó ưu tiên kiểm định những xe có nguy cơ phát thải cao – chủ yếu là xe sản xuất trước năm 2009. Tại Hà Nội, số lượng xe thuộc nhóm này vào khoảng 2 triệu chiếc, còn tại TP.HCM là hơn 3 triệu chiếc.
Việc “lọc trước” những xe có mức phát thải lớn không chỉ giảm áp lực cho hệ thống kiểm định mà còn góp phần giảm thiểu đáng kể ô nhiễm không khí ngay từ những năm đầu triển khai.
Sau 1-2 năm thực hiện thí điểm, khi cơ sở vật chất và nhân lực đã ổn định hơn, chương trình kiểm định có thể mở rộng cho toàn bộ xe máy.
Doanh nghiệp sẵn sàng nhưng cần hành lang pháp lý rõ ràng
Đại diện Hiệp hội các nhà sản xuất xe máy Việt Nam cho biết, các doanh nghiệp trong ngành sẵn sàng phối hợp triển khai theo lộ trình, thậm chí có thể hỗ trợ người dân về công tác kiểm định, bảo dưỡng, thay thế phụ tùng. Tuy nhiên, rào cản lớn nhất hiện nay là chưa có bộ quy chuẩn chính thức dành cho trạm kiểm định xe máy.
Khi quy chuẩn chưa có, việc đầu tư cơ sở vật chất, trang thiết bị, đào tạo nhân lực và xin giấy phép vận hành đều trở nên khó khăn. Các hãng và đại lý cũng không biết rõ đầu tư theo tiêu chí nào để được công nhận là trạm kiểm định hợp lệ.
Vì vậy, bên cạnh việc hoàn thiện pháp lý, Hiệp hội kiến nghị các cơ quan chức năng nên triển khai thí điểm tại một số khu vực, nhằm rút kinh nghiệm, đánh giá hiệu quả trước khi nhân rộng trên cả nước.
Lộ trình đúng nhưng cần bước đi cẩn trọng
Không thể phủ nhận, kiểm soát khí thải xe máy là bước đi cần thiết để nâng cao chất lượng không khí và đảm bảo sức khỏe cộng đồng.
Tuy nhiên, với một khối lượng công việc khổng lồ, hạ tầng chưa đồng bộ và quy chuẩn chưa hoàn thiện, việc triển khai trên diện rộng vẫn còn là bài toán khó.
Nếu không có sự chuẩn bị kỹ lưỡng, không chỉ hệ thống kiểm định dễ quá tải mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến đời sống hàng triệu người dân, nhất là những hộ gia đình có thu nhập thấp – nhóm vẫn đang phụ thuộc vào xe máy là phương tiện đi lại chính.
Bài toán sát hạch khí thải xe máy không chỉ đòi hỏi lộ trình hợp lý mà còn cần giải pháp toàn diện về pháp lý, nhân lực và nguồn lực xã hội hóa.
Chỉ khi các yếu tố này được đồng bộ, chương trình kiểm định khí thải mới có thể triển khai hiệu quả và bền vững.
