Thách thức và điểm yếu: Cuộc chiến không cân sức
Thực trạng hiện nay cho thấy, báo chí chính thống và người sáng tạo nội dung đang ở thế yếu. Thách thức lớn nhất là các trang tin tổng hợp, mạng xã hội sử dụng nội dung miễn phí, gây thiệt hại nghiêm trọng về kinh tế.
Theo Bộ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Nguyễn Mạnh Hùng: “Có nhiều trang tin không phải tờ báo nhưng doanh thu lớn hơn nhiều cơ quan báo chí. Số lượng nhân sự của họ chỉ có 5 người vì chỉ dùng công nghệ copy nội dung rồi đưa lên.” Điều này cho thấy sự bất cập giữa công sức làm ra nội dung gốc và lợi nhuận mà các bên sử dụng lại thu được.
Điểm yếu của các đơn vị sản xuất nội dung chính là thiếu công cụ và cơ chế để kiểm soát, ngăn chặn hành vi vi phạm. Việc vi phạm bản quyền diễn ra trên không gian mạng rất nhanh và khó truy vết, trong khi việc kiện tụng lại phức tạp, tốn kém và mất nhiều thời gian.
Cơ hội và điểm mạnh: Tiềm năng từ công nghệ và pháp luật
Mặc dù đối mặt với nhiều khó khăn, kỷ nguyên số cũng mở ra những cơ hội để giải quyết vấn đề bản quyền.
(1) Công nghệ bảo vệ bản quyền: Công nghệ không chỉ là nguyên nhân gây ra vi phạm mà còn là chìa khóa để giải quyết nó. Các cơ quan báo chí và người sáng tạo có thể sử dụng các giải pháp như blockchain để xác thực quyền sở hữu, hoặc hệ thống nhận diện nội dung tự động để phát hiện vi phạm trên các nền tảng.
(2) Hoàn thiện pháp luật: Việc sửa đổi Luật Sở hữu trí tuệ là một cơ hội để tạo ra một hành lang pháp lý chặt chẽ hơn. Như Chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa và Xã hội Nguyễn Đắc Vinh đề xuất, cần làm rõ quy định về “tin tức thời sự thuần túy” để đảm bảo quyền lợi cho báo chí làm tin gốc.
Điểm mạnh của báo chí chính thống và các nhà sáng tạo chính là giá trị cốt lõi của nội dung. Nội dung gốc, có chiều sâu, được kiểm chứng và có tính chuyên môn cao là tài sản vô giá mà các trang tin tổng hợp không thể tạo ra được. Đây chính là lợi thế cạnh tranh bền vững nhất.
Giải pháp toàn diện cho một hệ sinh thái lành mạnh
Để giải quyết triệt để vấn đề bản quyền trong kỷ nguyên số, cần một cách tiếp cận đa chiều, phối hợp đồng bộ giữa Nhà nước, doanh nghiệp và cộng đồng.
Thứ nhất, sửa đổi và hoàn thiện hành lang pháp lý. Để giải quyết tận gốc vấn đề, việc sửa đổi và hoàn thiện Luật Sở hữu trí tuệ là ưu tiên hàng đầu. Hiện tại, quy định về “tin tức thời sự thuần túy” chưa đủ rõ ràng, tạo kẽ hở cho các đơn vị sử dụng nội dung miễn phí. Cần có những điều khoản cụ thể để bảo vệ "tác phẩm báo chí", bao gồm các thể loại như phóng sự, điều tra, chuyên luận, vốn là những sản phẩm đòi hỏi công sức và trí tuệ lớn.
Một giải pháp đột phá là xây dựng một bộ luật riêng về bản quyền trong môi trường số, xác định rõ trách nhiệm của các nền tảng tổng hợp và mạng xã hội. Các nền tảng này, khi sử dụng nội dung báo chí để kiếm lời, cần phải có nghĩa vụ chia sẻ doanh thu một cách công bằng. Điều này không chỉ giúp các cơ quan báo chí có nguồn thu để tái đầu tư mà còn buộc các nền tảng phải chủ động quản lý và tuân thủ bản quyền, giảm thiểu tình trạng vi phạm tràn lan như hiện nay.
Thứ hai, ứng dụng công nghệ để bảo vệ bản quyền. Công nghệ là con dao hai lưỡi, vừa tạo ra thách thức vừa mang lại giải pháp. Thay vì thụ động chịu trận, các đơn vị sản xuất nội dung cần chủ động ứng dụng công nghệ để bảo vệ tài sản của mình. Một trong những công nghệ tiềm năng là blockchain, cho phép tạo ra dấu thời gian và xác thực quyền sở hữu một cách bất biến, không thể làm giả. Khi một tác phẩm được đăng tải, thông tin bản quyền sẽ được ghi lại trên chuỗi khối, giúp người sở hữu dễ dàng chứng minh quyền của mình khi có tranh chấp.
Bên cạnh đó, các công nghệ nhận diện nội dung (Content ID) cũng đóng vai trò quan trọng, tự động phát hiện và gửi yêu cầu gỡ bỏ các nội dung vi phạm trên các nền tảng như YouTube, Facebook. Việc đầu tư vào công nghệ không chỉ giúp giảm gánh nặng pháp lý mà còn tạo ra một lớp bảo vệ tự động, hiệu quả và nhanh chóng, giúp người sáng tạo tập trung hơn vào công việc chuyên môn.
Thứ ba, tăng cường hợp tác và xây dựng mô hình kinh doanh mới. Sức mạnh nằm ở sự đoàn kết. Thay vì hoạt động đơn lẻ, các cơ quan báo chí có thể liên kết với nhau để tạo ra một liên minh báo chí (news media alliance). Liên minh này sẽ hoạt động như một đơn vị đại diện để đàm phán và cấp phép nội dung với các nền tảng số khổng lồ, thay vì để từng tờ báo tự xoay sở. Mô hình này giúp các tòa soạn có tiếng nói mạnh mẽ hơn, buộc các nền tảng phải ngồi vào bàn đàm phán để trả phí sử dụng nội dung.
Một góc nhìn khác là việc các đơn vị báo chí cần đa dạng hóa mô hình kinh doanh thay vì chỉ phụ thuộc vào quảng cáo. Họ có thể phát triển các mô hình trả phí (paywall), nội dung độc quyền cho thành viên (membership), hoặc các dịch vụ dữ liệu chuyên sâu. Khi nội dung có giá trị thực sự, độc giả sẽ sẵn sàng chi trả để ủng hộ. Điều này không chỉ tạo ra nguồn thu bền vững mà còn giúp giảm sự phụ thuộc vào các nền tảng tổng hợp.
Thứ tư, nâng cao nhận thức cộng đồng và giáo dục. Về lâu dài, giải pháp bền vững nhất là thay đổi nhận thức của người dùng. Vi phạm bản quyền sẽ không còn đất sống nếu cộng đồng không còn "vô tư" sử dụng nội dung miễn phí mà không tôn trọng người sáng tạo. Cần có các chiến dịch truyền thông mạnh mẽ để giáo dục công chúng về tầm quan trọng của bản quyền.
Việc giáo dục cần bắt đầu từ sớm, đưa kiến thức về sở hữu trí tuệ vào chương trình học để thế hệ trẻ ý thức được việc tôn trọng công sức của người khác. Khi mỗi cá nhân hiểu rằng việc chia sẻ một bài báo hay bản nhạc mà không có sự cho phép là một hành vi thiếu tôn trọng, hệ sinh thái nội dung sẽ trở nên lành mạnh hơn. Sự ủng hộ của cộng đồng chính là động lực lớn nhất để người làm nội dung tiếp tục cống hiến.
Nhìn chung, cuộc chiến bản quyền trong kỷ nguyên số không chỉ là vấn đề riêng của ngành báo chí, mà là bài toán chung của cả hệ sinh thái thông tin. Vấn đề không chỉ xoay quanh việc xử lý vi phạm, mà còn là việc xây dựng một môi trường nơi giá trị của nội dung gốc được tôn trọng và bảo vệ. Sự kết hợp giữa các giải pháp pháp lý, công nghệ và nhận thức cộng đồng sẽ là chìa khóa để kiến tạo một tương lai bền vững cho báo chí và các ngành công nghiệp sáng tạo. Đây là một hành trình dài hơi, nhưng là con đường duy nhất để đảm bảo rằng những người làm ra nội dung chất lượng được công nhận và có động lực để tiếp tục cống hiến.
