Khởi nguồn từ đồng quê Việt Nam (thế kỷ XI)
Câu chuyện của múa rối nước bắt đầu từ những cánh đồng lúa ngập nước ở đồng bằng sông Hồng hơn 1000 năm trước. Khi mùa mưa lũ đến, những cánh đồng lúa biến thành những tấm gương nước phẳng lặng, và chính trên những "sân khấu tự nhiên" này, các nghệ nhân dân gian đã tạo ra loại hình nghệ thuật độc đáo nhất thế giới.
Hoàn cảnh ra đời gắn liền với mùa lũ khi cánh đồng ngập nước sâu 0.5-1m, không thể canh tác. Nông dân có thời gian nghỉ ngơi, sử dụng nguyên liệu sẵn có như gỗ, tre nứa để tạo ra nghệ thuật trên mặt nước. Không giống các loại hình nghệ thuật khác, múa rối nước sinh ra từ sự thích nghi với điều kiện khắc nghiệt: nghệ nhân phải đứng trong nước lạnh hàng giờ, con rối phải chống chịu nước mà không bị hỏng.
Múa rối nước khởi nguồn từ đồng quê Việt Nam
Từ làng quê lên cung đình (thế kỷ XII-XIV)
Dưới triều Lý - Trần, múa rối nước được các vua chúa chú ý và đưa vào cung đình. Theo ghi chép trong "Sung Thiên Diên Linh" bia đá thời Lý Nhân Tông (1121), múa rối đã được biểu diễn trong các lễ hội hoàng gia.
Sự thay đổi quan trọng: từ sân khấu tự nhiên đến sân khấu nhân tạo với hồ nước chuyên dụng; từ nghệ nhân dân gian đến nghệ sĩ cung đình được đào tạo bài bản; từ câu chuyện dân gian đến sử thi hoàng gia; từ nhạc cụ đơn giản đến dàn nhạc cung đình.
Các làng nghề chuyên môn hóa: Làng Đào Thục (Nam Định) chuyên chế tác con rối từ gỗ sung với kỹ thuật chạm khắc tinh xảo. Làng Nguyên Xá (Hà Nội) chuyên về biểu diễn và âm nhạc. Làng Đại Bái (Bắc Ninh) nổi tiếng về kỹ thuật sơn son thếp vàng.
Thời kỳ khó khăn và hồi sinh (thế kỷ XV-XX)
Nguyên nhân suy thoái bao gồm ảnh hưởng văn hóa Trung Hoa với hát tuồng, hát chèo cạnh tranh; chiến tranh liên miên phá vỡ cấu trúc xã hội; đô thị hóa khiến người dân rời bỏ nông thôn; thiếu tài trợ khi không còn sự bảo trợ của triều đình. Múa rối chỉ còn tồn tại ở một số làng quê hẻo lánh với quy mô nhỏ.
Dưới ách thực dân Pháp (1858-1945), chính quyền không quan tâm bảo tồn văn hóa Việt, nhiều nghệ nhân phải chuyển nghề. Trong kháng chiến (1945-1975), múa rối nước được sử dụng để giáo dục yêu nước, tạo ra các tiểu phẩm tuyên truyền kháng chiến.
Bước ngoặt lịch sử: Thành lập Nhà hát Thăng Long (1969)
Ngày 11 tháng 10 năm 1969, Nhà hát Múa rối nước Thăng Long chính thức được thành lập với sứ mệnh bảo tồn và phát triển nghệ thuật múa rối nước truyền thống. Đây là bước ngoặt quan trọng đưa múa rối nước từ sân khấu làng quê lên đẳng cấp quốc gia.
Giai đoạn 1969-1980, nhà hát xây dựng nhà hát chuyên dụng tại 57B Đinh Tiên Hoàng, tạo ra kho tàng 50 tiểu phẩm múa rối chuẩn, đào tạo 30 nghệ sĩ chuyên nghiệp đầu tiên, biểu diễn cho khách nước ngoài đến thăm Việt Nam.
Thành lập Nhà hát múa rối nước Thăng Long
Bước ra thế giới (1980-2000)
Năm 1984 tại Pháp, đây là chuyến lưu diễn quốc tế đầu tiên của Nhà hát Thăng Long, biểu diễn tại Festival Avignon. Báo chí Pháp ca ngợi là "nghệ thuật độc nhất vô nhị", mở ra cánh cửa cho các chuyến lưu diễn tiếp theo.
Chinh phục các châu lục: Châu Âu (1985-1995) với Đức, Anh, Ý, Nga; Châu Mỹ (1990-2000) với Mỹ, Canada, Brazil, Argentina; Châu Á - Thái Bình Dương (1988-2000) với Nhật Bản, Hàn Quốc, Úc, Singapore.
Các giải thưởng: 1995 - Giải thưởng UNESCO cho nghệ thuật truyền thống; 2008 - UNESCO công nhận Di sản văn hóa phi vật thể. Số liệu ấn tượng: hơn 40 quốc gia, hơn 5000 buổi diễn, hơn 2 triệu khán giả quốc tế.
Kỷ nguyên số và toàn cầu hóa (2000-2025)
Ứng dụng công nghệ hiện đại
Website và truyền thông số:
- 2010: Ra mắt website chính thức thanglongwaterpuppet.org
- 2015: Ứng dụng di động hỗ trợ đặt vé online
- 2020: Livestream trong thời COVID-19
- 2023: Trải nghiệm thực tế ảo (VR) cho khách quốc tế
- 2024: Ra mắt Sites Goolge tại địa chỉ https://sites.google.com/view/thanglongwaterpuppet-org.
Mở rộng mô hình
Trong nước: 2005 thành lập chi nhánh tại TP.HCM, hợp tác với 20 tỉnh thành, chương trình đào tạo tại 50 trường nghệ thuật, mạng lưới 100 điểm biểu diễn. Quốc tế: văn phòng đại diện tại Tokyo, hợp tác trường nghệ thuật tại 10 quốc gia, dự án múa rối nước tại các viện bảo tàng thế giới.
Thách thức và cơ hội của múa rối nước
Nhà hát Múa rối nước Thăng Long và sứ mệnh lan tỏa di sản
Với lịch sử hơn 50 năm phát triển, nhà hát đã tổ chức hàng nghìn buổi biểu diễn trong nước và quốc tế, đóng góp quan trọng vào việc quảng bá văn hóa Việt ra thế giới. Từ những kỹ thuật điều khiển rối tinh xảo đến hệ thống sân khấu nước hiện đại, Water Puppet Show Hanoi không ngừng sáng tạo để giữ trọn hồn cốt nghệ thuật truyền thống trong nhịp sống đương đại.
Trang web chính thức thanglongwaterpuppet.org do nhà sáng lập Loxley Trương và cộng sự điều hành, đóng vai trò là kênh thông tin quan trọng, cập nhật lịch diễn, giới thiệu nghệ sĩ, và lan tỏa giá trị văn hóa múa rối nước đến cộng đồng trong nước và quốc tế. Đây cũng là nền tảng số tiên phong trong việc đưa nghệ thuật dân gian Việt Nam tiếp cận công chúng toàn cầu thông qua công nghệ hiện đại và nội dung phong phú.
