Sở dĩ gọi “tranh Hàng Trống”, vì loại tranh này được sản xuất tập trung ở phố Hàng Trống Hà Nội. Tuy vậy, tranh Hàng Trống cùng còn được làm và bày bán ở các phố Hàng Nón, Hàng Hòm, Hàng Quạt… , xưa thuộc tổng Tiêu Túc (sau đổi là Thuận Mỹ, huyện Thọ Xương), nay thuộc quận Hoàn Kiếm, Hà Nội. Song chủ yếu tập trung làm và bán nhiều nhất vẫn ở phố Hàng Trống (xưa thôn Tự Tháp). Nói chính xác, Hàng Trống là nơi xuất phát dòng tranh Hàng Trống. Đây là khu vực nổi tiếng làm nghề thủ công mỹ nghệ như tranh dân gian, các loại trống các cỡ, tàn, lọng, tán, mũ mão, áo xiêm, cờ quạt, các loại hòm, tráp sơn, các kiểu nón…Người ta làm và bán các loại hàng thủ công ấy quanh năm suốt tháng, nhưng nhiều hơn cả là vào dịp Tết Nguyên đán. Hàng hóa phần lớn bán trong các cửa hiệu. Riêng tranh dân gian ngoài các cửa hiệu người ta còn bày bán trong các quày trên hè phố, nhất là vào dịp cuối năm để phục vụ khách hàng mua sắm Tết.
Cũng như các dòng tranh dân gian khác, tranh dân gian Hàng Trống có hai dòng tranh chính: là tranh thờ và tranh Tết. Tranh thờ có tranh Phật, Tam hòa, Thánh mẫu, Tứ phủ, Ngũ hổ,…Tranh Tết có chúc phúc, tứ quý…
Tranh thờ dùng trong sinh hoạt tín ngưỡng phục vụ ở đền, phủ của Đạo giáo, nhất là tranh thờ Đạo Mẫu (Mẫu Liễu Hạnh ở Phủ Giầy, Nam Định), tranh Tứ phủ Công đồng, Bà Chúa Thượng Ngàn, Mẫu Thoải, Ngũ hổ, Ông Hoàng cưỡi cá, cưỡi ngựa, cưỡi rắn, Ông Hòang Mười, Bà Chúa Ba, Đức Thánh Trần…Các loại tranh này thường được các cụ chạm bằng vàng, hay bạc thật được dát mỏng.
Cho đến nay chưa có một tài liệu nào chính thức chứng minh thời điểm ra đời của dòng tranh dân gian Hàng Trống. Tuy vậy, nhiều nhà nghiên cứu cho rằng dòng tranh Hàng Trống ra đời vào khoảng thế kỷ XVI, vì chịu ảnh hưởng rõ rệt của các luồng tư tưởng văn hóa tôn giáo vùng miền …là kết quả của sự giao thoa tinh hoa giữa Phật giáo, Nho giáo, giữa loại hình tượng thờ, các điêu khắc ở đình, chùa với những nét đẹp trong sinh hoạt văn hóa hằng ngày, phát triển trong một thời gian khá dài và rất mạnh vào cuối thế kỷ XIX đến nửa đầu thế kỷ XX. Nhưng đến nửa cuối thế kỷ XX, dòng tranh này bắt đầu suy tàn, nhất là từ sau kết thức chiến tranh Việt Nam, hầu như các nhà làm tranh đều bỏ nghề, nhiều nhà đốt bỏ hết các dụng cụ làm tranh như ván, bàn khắc,..., một phần do thú chơi tranh của người Hà Nội đã có sự thay đổi, một bộ phận do việc làm tranh thu nhập thấp (do sức mua giảm), nhiều nghệ nhân đã chuyển nghề.
Tranh Hàng Trống có kỹ thuật và phong cách khác biệt tranh Đông Hồ, Kinh Bắc. Nếu tranh Đông Hồ, in viền nét và in mầu đều dùng bản khắc gỗ, thì tranh Hàng Trống in tranh chỉ dùng ván khắc gỗ in nét tranh trên chất liệu giấy dó Bưởi. Nói cách khác tranh Hàng Trống dùng kỹ thuật nửa in nửa vẽ. Tranh chỉ in ván nét lấy hình, còn mầu là thuốc nước tô bằng bút lông, mềm, rộng bản, một nửa ngọn bút chấm mầu, còn nửa kia của ngọn bút chấm nước lã. Tô tranh theo kỹ thuật vờn mầu. Mảng mầu đậm nhạt, tùy theo nội dung, đường nét và các loại tranh. Do cách tô mầu bằng tay nên tranh Hàng Trống mang đặc diểm ở mỗi tranh đều có nét sáng tạo riêng. Tranh có một bản nét đen đầu tiên, sau khi in thì tranh được tô mầu bằng tay. Từ các bản khắc gốc, những bức tranh được in ra bằng mực Tàu (mực Nho), mầu nguyên chất.
Các ván khắc in tranh mầu đều phải theo mẫu tranh. Các mẫu tranh do các nghệ nhân đảm nhiệm, gọi là “ra mẫu”. Người “ra mẫu” tranh Hàng Trống thường là người giỏi nhất của từng nhóm thợ, rất tinh tế, giàu kinh nghiệm, nên khi đặt bút vẽ trên tờ giấy bản là lập tức hiện ra hình ảnh như rồng bay phượng múa. Người vẽ mẫu cũng là người đặt lời (chú thích tranh) cho tranh. Chữ trên tranh phải đạt yêu cầu: làm rõ nghĩa của bức tranh, đồng thời góp phần làm cân đối bố cục của tác phẩm, mà không rườm rà. Có bức tranh phải sáng tác hàng tháng mới hoàn thành.
Tiếp theo là giai đoạn bồi tranh. Tùy theo từng tranh cụ thể mà có tranh chỉ bồi một lớp, có tranh lại phải bồi hai ba lớp giấy. Khi hồ đã khô mới vẽ mầu. Có những bức tranh phải mất ba bốn ngày mới xong.
Tranh Hàng Trống được in trên giấy dó bồi dày hay giấy báo khổ rộng. Có những tranh bộ khổ to và dài thường bồi dày. Hai đầu tranh lồng suốt trục để treo.
Công đoạn bồi là khâu quan trọng trong quá trình hình thành tác phẩm. Sự thành công và tồn tại lâu bền của tác phẩm phụ thuộc chính vào công đoạn này, nó là sự truyền đạt kinh nghiệm tích lũy, khéo léo của những nghệ nhân đời trước để lại cho đời sau.
Ván khắc tranh Hàng Trống thường dùng gỗ lồng mực hay gỗ thị. Mực in thường dùng những chất liệu dân dã, nhưng khá cầu kỳ và tinh xảo trong khâu chế tác. Trong tranh Hàng Trống, gam mầu chủ đạo là lam, hồng đôi khi có thêm lục, đỏ, da cam và vàng... Tỉ lệ được tạo không đúng với công thức chuẩn, mà chỉ để cho thật thuận mắt và ưa nhìn. Mầu đen của tranh được làm bằng tro rơm nếp hay tro lá tre, được đốt và ủ kỹ, mầu vàng lấy từ hoa hòe hay hoa giành giành, mầu chàm là các loại nguyên liệu từ núi rừng, mầu son của sỏi đồi tán nhuyễn. Những mầu sắc đã được pha với hồ nếp loảng cổ truyền tạo cho tranh một vẻ óng ả và trong trẻo, mà các loại tranh mầu hiện đại không thể nào có được .
Đề tài và nội dung tranh Hàng Trống rất phong phú như “Lý ngư vọng nguyệt”; bộ tranh tứ bình “Tố nữ”; Tứ quý “Tùng, cúc, trúc, mai”; Tứ dân “Ngư, tiều, canh, mục; “Chim công múa”; “Thất đồng”; “Tam đa”; “Chợ quê”...và hàng loạt tranh thờ: “Ngũ hổ”; “Bạch hổ”; “Hắc hổ”; “Đức Thánh Trần”; “Ông Hoàng Ba”; “Ông Hoàng Mười”; “Mẫu Thượng Ngàn”; “Tứ phủ”; “Công Đồng”; “Tam Phủ”... Tranh truyện có “Nhị độ mai”; “Thạch Sanh”; “Truyện Kiều”...
Riêng về tranh Tết có tranh “Cá chép vượt vũ môn” là tranh dân gian Hàng Trống được đông đảo mọi người yêu thích, bởi vẻ đẹp và ý nghĩa tượng trưng cho khát vọng vươn lên của con người trong cuộc sống. Do đó, nhiều người thường trang trí ở phòng làm việc và phòng khách gia đình mình nhằm mong ước sự an lành, may mắn, thịnh vượng. Và đây cũng là loại tranh được dùng nhiều trang trí ngày Tết ở các văn phòng công ty...Bức “Tứ quý bốn mùa” tranh Hàng Trống là loại tranh thường được chọn trưng bày trong nhà vào những ngày Tết như biểu tượng cho bốn mùa: Xuân-Hạ-Thu-Đông. Hơn nữa những loại cây này còn tượng trưng cho những nét đẹp, tính cách cao quý của con người.
Những sản phẩm nghệ thuật đặc sắc của tranh dân gian Hàng Trống cũng như tranh Đông Hồ hay tranh làng Sình ( Thừa Thiên, Huế) hoặc tranh Kim Hoàng (Hoài Đức Hà Tây), từ lâu đời đã rất nổi tiếng, không chỉ ở trong nước mà còn ở nhiều nước trên thế giới. Nhưng ta có thể dễ dàng bắt gặp tranh Hàng Trống ở những nơi linh thiêng nhất trong các đền, miếu, điện thờ, trong các bộ sưu tập tranh quý giá nhất của các tư nhân và các viện bảo tàng của nhiều nước trên khắp các châu lục./.
