Cơ hội hợp tác phát triển Chuyển đổi Nông nghiệp Sierra Leone của Việt Nam

Trước đây Sierra Leone (SL) đã từng là nước xuất khẩu gạo, tuy nhiên từ sau nội chiến (1994) và với sự tàn phá của dịch Ebola, hiện nay nước này đang ở trong tình trạng thiếu lương thực nghiêm trọng, phải nhập khẩu. Dân số của SL hiện có khoảng 8,4 triệu người với tổng diện tích tự nhiên là hơn 71 000 km2 với mật độ dân số khá thấp khoảng 118 người/km2. Ruộng đất ở SL thuộc về sở hữu tư nhân của các dòng họ. Các hộ nông dân đều được tiếp cận đất đai và trả phí thuê đất cho dòng họ với mức khá thấp. Nông dân có khả năng tiếp cận ruộng đất nhưng Kinh tế nông hộ khó phát triển do thiếu toàn bộ các dịch vụ công cần thiết như thuỷ lợi, nghiên cứu, khuyến nông, cơ giới hoá và sau thu hoạch. Do đó hiện nay xu hướng thanh niên rời nông thôn ra đô thị làm thuê khá phổ biến.

PGS. TS. Đào Thế Anh, thay mặt đoàn chuyên gia FAO bàn giao báo cáo dự án cho Bộ trưởng Bộ NN và An ninh lương thực SL

Về nguồn lực tự nhiên Sierra Leone có nhiều yếu tố thuận lợi cho sản xuất nông nghiệp. Nước này được chia thành năm vùng sinh thái nông nghiệp: rừng ngập mặn, thảo nguyên, đất rừng, rừng nhiệt đới và đồng cỏ. Vùng địa lý được chia thành các khu vực vùng cao là 60.650 km vuông và các khu vực đất thấp là 11.650 km vuông. Toàn bộ diện tích đất phù hợp với nông nghiệp ước tính khoảng 5,36 triệu ha chiếm khoảng 74% tổng diện tích đất tự nhiên. Hiện tại, chưa đến 15% diện tích đất canh tác đang được canh tác. Đất canh tác ở vùng cao ước tính là 43.000 km2 , trong khi đất có thể canh tác chiếm gần 90% diện tích vùng thấp. Đầm lầy thung lũng nội địa (630.000 ha), đầm lầy ngập mặn ven biển (200.000 ha), đất trũng (120.000 ha) và đồng cỏ ven sông (110.000 ha) là bốn môi trường sống tạo nên vùng đất thấp có thể canh tác.

Sierra Leone có nguồn nước dồi dào chủ yếu do lượng mưa (2000-4000mm mỗi năm) và mười hệ thống sông lớn. Tổng diện tích lưu vực sông dao động từ 720 đến 14.140 km². Kết quả là, có vẻ như nước mặt không có nguồn cung cấp thấp ở cấp quốc gia. Dòng chảy của sông rất đáng kể và hệ số dòng chảy trung bình được ước tính là từ 20% đến 40%. Chỉ có khoảng 0,37 km³ /năm tổng tiềm năng nước được sử dụng mỗi năm, chủ yếu cho nông nghiệp, để tưới cho tổng diện tích quản lý nước là 155.360 ha, bao gồm 1.000 ha mía được tưới bề mặt, 28.000 ha đất ngập nước được trang bị và đáy thung lũng nội địa, và 126.000 ha đất ngập nước và đáy thung lũng nội địa được canh tác khác. So với tiềm năng sẵn có, mức độ sử dụng này cực kỳ thấp (dưới 0.5 %).

Về chính sách, Sierra Leone đang trong quá trình cải tổ các chính sách phát triển chiến lược của mình và sẽ áp dụng Chiến lược giảm nghèo 5 năm mới để thay thế Kế hoạch phát triển quốc gia hiện tại vào mùa xuân năm 2024.

Tổng thống của SL, đang vận động cho cuộc bầu cử vào tháng 6/2023, đã tuyên bố rằng ưu tiên thực hiện chính sách trong nhiệm kỳ thứ hai của ông sẽ là Chuyển đổi nông nghiệp. Là một phần của quá trình rà soát Chiến lược Giảm nghèo, Bộ Nông nghiệp và An ninh Lương thực Sierra Leone (Bộ NN SL) cũng đang cập nhật kế hoạch phát triển dựa trên ngành của riêng mình với việc thông qua Chiến lược Chuyển đổi Nông nghiệp Quốc gia (NATS) 5 năm mới sẽ có hiệu lực từ năm 2024-2028.

NATS sẽ chuyển đổi Chính sách hướng tới thu hút khu vực tư nhân vào các hoạt động của Bộ và coi khu vực tư nhân là động lực phát triển chính của ngành trong chiến lược trung hạn. Bộ NN SL đặt mục tiêu sử dụng lợi thế thương mại chiến lược của SL để chuyển đổi ngành nông nghiệp nhằm mục đích tận dụng vị trí của SL ở trung tâm của thị trường tiêu dùng mạnh mẽ của khối Tây Phi (ECOWAS) với 400 triệu người và 5 triệu ha đất canh tác phần lớn chưa được canh tác để phát triển ngành nông nghiệp thương mại dựa vào xuất khẩu và chấm dứt tình trạng mất an ninh lương thực trong nước.

Chiến lược sửa đổi dự kiến sẽ tập trung vào việc thiết lập quốc gia như Trung tâm xuất khẩu và sản xuất chiến lược, chi phí thấp, bền vững của Tây Phi cho lĩnh vực kinh doanh nông nghiệp. Chiến lược sẽ tập trung vào việc thu hút FDI vào các lĩnh vực then chốt như một phần của chuỗi giá trị toàn cầu mới thu hút đầu tư của khu vực tư nhân vào cả các đồn điền quy mô lớn và cả sản xuất dựa trên hộ gia đình nhỏ thông qua các chương trình thương mại cho người trồng ngoài như là bước đầu tiên để trở thành giá trị gia tăng của khu vực trung tâm chế biến nông sản. Bộ NN SL đặt mục tiêu định vị SL là trung tâm đầu tư kinh doanh nông nghiệp chi phí thấp trong khu vực.

Cụ thể trong NATS sửa đổi sẽ nhằm mục đích thúc đẩy các chuỗi giá trị kinh doanh nông nghiệp chính. Bộ NN SL sẽ tập trung thúc đẩy sự phát triển của các chuỗi giá trị nội địa mới bằng các cải cách chiến lược nhằm giảm tình trạng quan liêu đối với xuất nhập khẩu nông sản, cải thiện môi trường kinh doanh & chế độ quản lý và tăng khả năng tiếp cận tài chính nông nghiệp thương mại, thu hút đầu tư thương mại vào các chuỗi giá trị trọng điểm trong nước.

Bộ NN SL đã xác định một số sản phẩm chủ lực trong nước có tiềm năng phát triển ngành thương mại nội địa trong chuỗi giá trị khu vực:

- Thương mại hóa ngành lúa gạo và đa dạng hóa cây trồng, đáng chú ý nhất là gạo vừa là lương thực chính trong nước vừa là mặt hàng xuất khẩu tiềm năng của khu vực cũng như các sản phẩm chủ lực khác như sắn và ngô,

- Phát triển các ngành xuất khẩu: các mặt hàng xuất khẩu tiềm năng trong khu vực và toàn cầu như hạt điều, ca cao và cà phê cùng với mô hình sản xuất kinh doanh nhỏ, cùng với ngành dầu cọ và lâm nghiệp.

- Chăn nuôi & nuôi cá:  80% lượng tiêu thụ vật nuôi của SL được nhập khẩu nhưng nước này có khả năng giảm đáng kể thông qua sản xuất trong nước. Các lĩnh vực chăn nuôi hàng hoá tiềm năng bao gồm sản xuất gia cầm và sữa,chăn nuôi cừu và dê cỡ với các trang trại trung bình đến các trang trại gia súc thương mại lớn, cũng như phát triển tiềm năng đáng kể của SL về nuôi trồng thủy sản.

Kỹ sư Nông nghiệp của Công ty Vedico trao tặng sản phẩm gạo của giống lúa mới lai tạo sử dụng vật liệu di truyền của Việt Nam

NATS cũng đang tìm cách phát triển một loạt các trung tâm chế biến nông sản trong khu vực sẽ thúc đẩy sự phát triển của các cụm địa phương có giá trị gia tăng trong nước. Dự án hàng đầu của đó là việc thành lập một đối tác hợp tác công tư (PPP) được xây dựng và quản lý Khu công nghiệp nông nghiệp lúa gạo ở Vùng Tormabum có khả năng hoạt động như một đặc khu kinh tế đầu tiên của SL. Quan hệ đối tác công-tư sẽ là chìa khóa để thương mại hóa ngành nhanh chóng.Các cải cách chiến lược quan trọng khác được đề xuất bao gồm thu hút vốn tư nhân vào ngành thông qua liên doanh bao tiêu thương mại với Công ty Tiếp thị Sản phẩm thuộc sở hữu nhà nước, tái cấu trúc công ty thuộc sở hữu nhà nước, cơ quan nghiên cứu nông nghiệp thông qua quan hệ đối tác thương mại với các nhà đầu tư tư nhân như quan hệ đối tác thương mại với trường đại học nông nghiệp quốc gia Njala để thành lập Trung tâm Đổi mới AgriTech.

Đại diện Tổ chức Phi chính phủ tặng giống Bèo hoa dâu bản địa của SL để phát triển ở Việt Nam

Các nhà tài trợ đặc biệt quan tâm hỗ trợ tài chính cho quá trình đổi mới chính sách nông nghiệp này của SL. Hiệp ước phát triển Nông nghiệp trọn gói mới với Ngân hàng Phát triển Châu Phi được ký bởi Tổng thống. Hiệp ước đã cam kết cung cấp tài chính cho một số ưu tiên chiến lược đã được Bộ NN SL xác định. AfDB đã đồng ý hỗ trợ chính phủ SLđạt mục tiêu với khoảng 700 triệu đô la Mỹ tài chính hỗn hợp để đầu tư vào các dự án thương mại quan trọng sẽ thúc đẩy việc thực hiện chương trình Hiệp ước.Hiệp ước đã xác định các chuỗi giá trị nông nghiệp chính là cơ hội tăng trưởng chiến lược, cụ thể là ngành lúa gạo, sắn & ngô và phát triển chăn nuôi tập trung xung quanh ngành chăn nuôi gia cầm và sữa.

Chính phủ SL đã cam kết thực hiện một loạt các dự án chiến lược và sáng kiến chính sách nhắm vào các vấn đề chính trong từng lĩnh vực mục tiêu, với cam kết giải quyết các vấn đề xuyên ngành như thiếu mạng lưới cơ sở hạ tầng, đặc biệt về thuỷ lợi và khả năng tiếp cận thấp với các dịch vụ khuyến nông. Chính phủ SL cũng đã cam kết thực hiện một loạt cải cách thể chế để tăng cường năng lực chiến lược và kỹ thuật nhằm thực hiện chương trình của Hiệp ước như đảm bảo tạo thuận lợi cho các thỏa thuận đầu tư công-tư với các đối tác phát triển quan trọng trên toàn cầu có thể là chìa khóa để huy động nguồn tài chính cần thiết và thu hút các nhà đầu tư khu vực tư nhân.

Theo thỏa thuận, Chính phủ SL đã cam kết thành lập Nhóm tư vấn chuyên trách của Tổng thống về Chuyển đổi nông nghiệp để giám sát việc phát triển và thực hiện kế hoạch của Thỏa thuận. Điều quan trọng là, mặc dù Nhóm tư vấn chuyên trách sẽ do Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp chủ trì, nhưng Nhóm tư vấn chuyên trách là một Sáng kiến của Tổng thống báo cáo với Hạ viện chứ không phải Bộ NN SL. Nhóm tư vấn chuyên trách sẽ được hỗ trợ bởi một Ban quản lý dự án mới cung cấp hỗ trợ chiến lược, kỹ thuật và quản lý. Nhóm tư vấn chuyên trách của Tổng thống sẽ báo cáo trực tiếp với chính Tổng thống và sẽ được có thẩm quyền ra quyết định trực tiếp mà phải thông qua của bộ máy quan liêu và những lỗ hổng về năng lực thể chế vốn đã làm suy yếu những nỗ lực thúc đẩy cải cách trước đây. Nhóm tư vấn chuyên trách của Tổng thống sẽ chịu trách nhiệm thực hiện các dự án ưu tiên thực hiện Hiệp ước – với tư cách là chương trình thực hiện NATS hàng đầu.

Nhóm tư vấn chuyên trách của Tổng thống dự kiến sẽ thiết lập một Chương trình Hỗ trợ Kỹ thuật đặc biệt để hỗ trợ chương trình chuyển đổi của mình – và sẽ tìm kiếm các đối tác phát triển quan trọng trên cả cơ sở song phương và đa phương để đảm bảo hỗ trợ kỹ thuật và nâng cao năng lực thể chế của các cơ quan chủ chốt trong chính phủ SL. Với Banquản lý dự án mới có trụ sở tại Văn phòng chính phủ, sẽ tạo điều kiện để phối hợp lập kế hoạch chiến lược thực sự giữa các Bộ của SL với các đối tác quốc tế chiến lược cả công và tư.

Trong tình hình trên, hoạt động Hỗ trợ kỹ thuật của Việt Nam được Chính phủ SL coi là ưu tiên hàng đầu và là yếu tố rất quan trọng để triển khai hiệp ước của AfDB mới. Sau khi ký kết Biên bản Ghi nhớ về Hỗ trợ Kỹ thuật giữa hai Bộ Nông nghiệp trong chuyến thăm cấp Nhà nước của Tổng thống SL tới Việt Nam năm 2022, có một cơ hội rõ ràng để thiết lập quan hệ đối tác chiến lược mới về nông nghiệp giữa hai nước dựa trên hỗ trợ kỹ thuật cho chiến lược và chính sách từ Chính phủ Việt Nam và đầu tư thương mại của khu vực tư nhân Việt Nam vào SL.

Trước hết, hai Chính phủ cần hợp tác chặt chẽ để xây dựng một chương trình hỗ trợ kỹ thuật toàn diện của Chính phủ Việt Nam với đối tác tài trợ tiềm năng cho các chương trình hợp tác ba bên (hay hợp tác Nam-Nam) do các tổ chức thuộc LHQ chủ trì, thông qua Văn phòng Điều phối viên thường trú của FAO và UNDP Châu Phi.  SL cũng là nước được FAO lựa chọn thí điểm về Chuyển đổi hệ thống lương thực, thực phẩm bền vững tại vùng Tây Phi.

Nhật Bản có mối quan hệ đối tác chiến lược lâu dài với Việt Nam, theo đó hật Bản đã dành nguồn tài trợ riêng để hỗ trợ các chương trình hỗ trợ kỹ thuật của Việt Nam cho Sierra Leone. Chính phủ Nhật Bản và Sierra Leone vừa bắt đầu Đối thoại Chính sách song phương để tổ chức các cuộc đối thoại chi tiết hơn.

Việt Nam có cơ hội tham gia hỗ trợ chương trình chuyển đổi của chính phủ SL thông qua việc thành lập và cử chuyên gia cao cấp tham gia Nhóm tư vấn chuyên trách của Tổng thống để tạo ra các cơ hội cụ thể để thúc đẩy quan hệ đối tác song phương mới cụ thể như:

- Việt Nam có thể khẳng định vị thế của Nông nghiệp Việt nam với việc chia sẻ các kinh nghiệm về các lĩnh vực chính như Lúa gạo, Thủy lợi, Nuôi trồng thủy sản và Công nghệ nông nghiệp trong khuôn khổ hợp tác Nam-Nam hay song phương. Dự án hợp tác Nam-Nam của FAO cho giai đoạn 2023-2027 là một khởi đầu. Các chuyên gia Việt Nam về Chọn giống lúa, nông học, thuỷ lợi, khuyến nông, cơ giới hoá nông nghiệp, công nghệ sau thu hoạch lúa gạo, tổ chức HTX và tiếp thị nông sản đang được nước bạn mong đợi.

- Việt Nam tham gia tư vấn xây dựng Chương trình hỗ trợ kỹ thuật đặc biệt và tham gia thành lập nhóm Đối tác Phát triển Lúa gạo Tormabum mới với tư cách là Đặc khu Kinh tế đầu tiên của SL. Mô hình và kinh nghiệm quản lý thuỷ lợi và phát triển vùng lúa xuất khẩu của ĐBSCL là nội dung mà phía SL mong đợi được chuyển giao và chia sẻ kinh nghiệm.

- Bên cạnh đó cơ hội hợp tác nghiên cứu & phát triển nông nghiệp, khuyến nông trên cơ sở hai bên cùng có lợi để đổi mới nông nghiệp hiện đại, định hướng thương mại dựa trên quan hệ đối tác công tư và chuyển đổi hệ thống lương thực thực phẩm bền vững.

- Cơ hội phát triển chuỗi giá trị nông sản chính của SL bằng cách thu hút đầu tư tư nhân của Việt Nam như lúa gạo, sắn, điều…

Tóm lại, trong bối cảnh hậu Covid19, khi mà nhu cầu tự túc lương thực của các nước Châu Phi, trong đó có SL tăng lên cao, Việt Nam có cơ hội tốt để xuất khẩu chất xám và kinh nghiệm về phát triển nông nghiệp đảm bảo an ninh lương thực, mở đường cho hợp tác kinh tế NN giữa hai nước, góp phần khẳng định thương hiệu của Nông nghiệp Việt Nam trên trường quốc tế.