Cụ Đào Duy Anh không có cơ hội học cao hơn như nhiều học giả khác, nhưng bằng cấp không phải là giới hạn của cụ. Cụ thực ra chỉ học trường Quốc học Huế có bằng Thành chung vào 1923, sau đó đi dạy học, làm báo, nghiên cứu và được phong giáo sư đại học và từng làm chủ nhiệm khoa sử của Đại học Sư phạm và Đại học Tổng hợp HN từ 1955-1960. Thời gian tiếp theo cho tới khi về hưu, cụ chỉ là chuyên gia của Viện Sử học.
Bằng Thành chung hồi đó tương đương với tú tài, học rất khó và nặng, học sinh phải theo đủ 11 môn như Pháp văn, luận lý, lịch sử, Việt văn - Hán văn, địa lý, toán học, vật lý, hóa học, tập viết chữ đẹp, vẽ theo hình mẫu và tìm hiểu công nghiệp. Mỗi tuần học 27 giờ, trong đó 24 giờ học tiếng Pháp và 3 giờ học tiếng Việt.
Với tấm bằng Thành chung, cụ bắt đầu sự nghiệp của mình trong vai trò một giáo viên tại Quảng Bình. Đây cũng là nơi mà cụ bước chân vào con đường nghiên cứu và làm báo, đặc biệt là khi trở thành thư ký tòa soạn của tờ Tiếng Dân, dưới sự lãnh đạo của cụ Huỳnh Thúc Kháng.
Cụ Đào Duy Anh (ngồi trên ghế) khi còn trẻ
Năm 1928, Đào Duy Anh đã sáng lập Quan Hải Tùng Thư, một loạt sách phổ thông về khoa học xã hội, cộng tác cùng những trí thức hàng đầu như Võ Liêm Sơn, Trần Đình Nam, và Phan Đăng Lưu. Dự án này đã tạo ra những tác phẩm đáng giá như Lịch sử các học thuyết kinh tế và Phụ nữ vận động, góp phần nâng cao nhận thức xã hội và khơi dậy tinh thần yêu nước.
Không dừng lại ở đó, cụ Đào Duy Anh còn là tác giả của nhiều từ điển giá trị, bao gồm Hán-Việt từ điển (1932) và Pháp-Việt từ điển (1936). Cụ cũng biên soạn và chú giải các tác phẩm lịch sử quan trọng của Việt Nam và Trung Hoa, như Việt Nam văn hóa sử cương và Lịch triều hiến chương loại chí. Dù sống trong điều kiện khó khăn của hai cuộc chiến tranh, cụ vẫn không ngừng nghiên cứu, để lại một di sản vô giá cho dân tộc.
Vợ chồng cụ Đào Duy Anh khi còn trẻ
Đằng sau thành công của cụ là hình ảnh người vợ tận tụy, bà Trần Thị Như Mân, cháu nội của quan Thượng thư Bộ Binh Trần Tiễn Thành. Với sự am hiểu về Hán ngữ và Pháp ngữ, bà Như Mân đã trở thành trợ thủ đắc lực, giúp chồng hoàn thành nhiều công trình nghiên cứu quan trọng. Bà không chỉ lo toan gia đình mà còn giúp cụ Đào Duy Anh thực hiện ước mơ học thuật của mình.
Đào Duy Anh là một trong số ít người Việt Nam được ghi danh trong bộ từ điển Larousse danh tiếng của Pháp, với tư cách là một nhà bách khoa toàn thư của thời hiện đại. Cụ là minh chứng rõ nét cho việc bằng cấp không quyết định sự thành công, mà chính tinh thần tự học và sự cống hiến không ngừng mới làm nên điều đó.
Cụ Đào Duy Anh lúc trung tuổi
Hình ảnh của cụ Đào Duy Anh sẽ mãi là nguồn cảm hứng cho các thế hệ sau, là ánh đuốc soi đường cho những ai khao khát cống hiến vì sự phát triển của quốc gia, dân tộc mà không màng đến công danh hay địa vị.
Vào tháng 4 năm 2024, nhân kỷ niệm 120 năm ngày sinh của Giáo sư Đào Duy Anh (1904 - 2024), Hội Khoa học phát triển nông thôn Việt Nam phối hợp với Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam, Trung tâm Hoạt động VHKH Văn miếu Quốc Tử Giám tổ chức Hội thảo "Đào Duy Anh: Từ chí sĩ cách mạng đến học giả uyên bác". Các nhà khoa học đã thống nhất nhận xét: Trước khi trở thành một nhà khoa học, Đào Duy Anh là một nhà Mac-Xít, nhà truyền bá tư tưởng yêu nước tiến bộ. Về sau cũng với tấm lòng yêu nước và khát vọng học thuật lớn lao, ông đã trở thành một học giả uyên bác, một trong những trí thức có ảnh hưởng quốc tế và là nhà khoa học xuất sắc bậc nhất của Việt Nam ở thế kỷ XX. Những bài viết, công trình tại Hội thảo quan trọng trên, đang được Viện Kinh tế - Văn hóa và Nghệ thuật phối hợp cùng NXB Dân Trí hoàn thiện để xuất bản thành cuốn sách "Đào Duy Anh: Từ chí sĩ cách mạng đến học giả uyên bác".
