Nếu giai đoạn đầu chủ yếu tập trung đối phó để xử lý hệ quả “Thẻ vàng” từ Ủy ban châu Âu (EC), thì nay chúng ta bước sang giai đoạn chủ động – thực thi pháp luật nghiêm minh, ứng dụng công nghệ quản trị số và định hình một ngành thủy sản phát triển bền vững. Đây không chỉ là yêu cầu kinh tế mà còn là trách nhiệm đối với tương lai biển Việt Nam và uy tín quốc gia.
Bộ đội Biên phòng thành phố Đà Nẵng kiểm tra giấy tờ xuất bến của tàu cá. Ảnh: TTXVN
Quản trị số và pháp lý nghiêm minh - Nền tảng đẩy lùi IUU
Quyết tâm gỡ “Thẻ vàng” đã đưa Việt Nam vào một hành trình chuyển đổi toàn diện từ quản lý thủ công sang quản trị dựa trên dữ liệu. Yêu cầu 100% tàu cá từ 15m trở lên phải lắp đặt và duy trì thiết bị giám sát hành trình (VMS) 24/7 là bước ngoặt quan trọng. Nhờ vậy, hoạt động khai thác được theo dõi liên tục, kịp thời phát hiện tàu vượt ranh giới, mất kết nối hoặc có dấu hiệu vi phạm.
Từ năm 2024 đến nay, Đà Nẵng không còn tàu vi phạm vùng biển nước ngoài, thể hiện hiệu quả của việc kết hợp tuyên truyền chủ động và giám sát nghiêm ngặt. Tuy nhiên, nguy cơ vi phạm vẫn còn, buộc các lực lượng biên phòng tiếp tục triển khai đồng bộ biện pháp kiểm tra, xử lý. Quan điểm “không có vùng cấm, không có ngoại lệ” đã được áp dụng thống nhất từ địa phương đến trung ương.
Điểm nhấn quan trọng là hệ thống pháp lý ngày càng hoàn thiện. Từ Luật Thủy sản 2017 đến các nghị định, thông tư hướng dẫn, cùng nhiều quy định liên quan đến xử lý hành vi IUU được triển khai đồng bộ ở tất cả địa phương. Các chế tài đủ sức răn đe — như xử phạt hành chính cao, tước giấy phép khai thác, cấm ra khơi, thậm chí xử lý hình sự — đã chứng minh hiệu lực rõ rệt.
Vụ án tại Quảng Trị, nơi ông Nguyễn Văn Hành bị tuyên phạt 3 năm tù vì cố tình ngắt nguồn điện thiết bị giám sát hành trình rồi đưa tàu ra vùng biển nước ngoài, là minh chứng cho quyết tâm pháp lý mạnh mẽ. Phiên tòa lưu động với sự chứng kiến của đông đảo ngư dân đã tạo hiệu ứng giáo dục sâu rộng, khẳng định việc vi phạm IUU không chỉ ảnh hưởng nguồn lợi mà còn tổn hại trực tiếp đến uy tín quốc gia.
Hệ thống cảng cá được siết chặt quản lý, đóng vai trò “cửa ngõ” kiểm soát nguồn gốc. Cảng cá Thọ Quang (Đà Nẵng) áp dụng quy tắc cứng: tàu tắt VMS từ 10 giờ trở lên bị cấm cập cảng; dữ liệu VMS được liên thông với cân điện tử và phần mềm trực tuyến nhằm loại bỏ mọi “khoảng mờ” trong truy xuất nguồn gốc. Bất kỳ thiếu sót nào trong hồ sơ — từ tọa độ, mẻ lưới đến nhật ký khai thác — cũng đồng nghĩa lô hàng bị đình lại.
Những bước đi này tạo nên một hệ thống kiểm soát đồng bộ từ biển khơi đến bến cảng, bảo đảm tính minh bạch của chuỗi cung ứng thủy sản Việt Nam theo chuẩn quốc tế.
Nâng cao nhận thức cộng đồng ngư dân
Công nghệ và pháp luật chỉ là điều kiện cần; để cuộc chiến chống IUU đi vào thực chất, thay đổi nhận thức và thói quen của ngư dân mới là điều kiện đủ. Nhận thức đó không chỉ là hiểu biết về quy định, mà còn là ý thức về hệ lụy kinh tế và uy tín quốc gia khi vi phạm.
Tại Quảng Ngãi, các Nghiệp đoàn nghề cá đã triển khai nhiều hình thức tuyên truyền gần gũi: đến từng nhà, gặp từng chủ tàu, hướng dẫn ghi đầy đủ nhật ký khai thác và cam kết không vượt ranh giới. “Nhật ký khai thác chính là tấm hộ chiếu của thủy sản Việt Nam” – thông điệp này đang dần trở thành nhận thức chung của ngư dân.
Nhờ vậy, Quảng Ngãi trở thành điểm sáng khi 100% tàu cá đều được đăng ký và đưa lên cơ sở dữ liệu quốc gia VNFishbase. 115 tàu không đủ điều kiện đã được quản lý chặt, nghiêm cấm ra khơi; các vụ vi phạm vùng biển nước ngoài được xử lý dứt điểm, thậm chí khởi tố và truy tố. Lãnh đạo tỉnh nhấn mạnh, nếu để xảy ra tình trạng buông lỏng quản lý, người đứng đầu phải chịu trách nhiệm.
Sự thay đổi hành vi trong cộng đồng ngư dân đang thể hiện rõ qua những việc nhỏ: cẩn thận ghi nhật ký, duy trì VMS 24/7, hoặc tự giác quay về khi nhận tín hiệu vượt ranh giới. Đây là sự thay đổi mang tính căn bản, cho thấy tinh thần tự giác đã thay thế tâm lý đối phó – nền tảng để xây dựng một nghề cá văn minh.
Truyền thông, đào tạo và hướng dẫn ngư dân tiếp tục được xem là chiến lược dài hạn. Khi mỗi ngư dân hiểu rằng tuân thủ quy định không chỉ vì luật pháp, mà để bảo vệ chính sinh kế của mình, ngành thủy sản Việt Nam mới có thể phát triển bền vững theo đúng nghĩa.
Tái cơ cấu ngành thủy sản và mở rộng “cánh cửa xanh” phát triển bền vững
Sau hơn 8 năm bị cảnh báo “Thẻ vàng”, Việt Nam không chỉ sửa đổi từng quy trình mà đang thiết lập nền móng cho một mô hình quản trị thủy sản hiện đại: dữ liệu liên thông, pháp lý thống nhất, giám sát chặt chẽ và truy xuất toàn diện. Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Trần Đức Thắng đánh giá, nhiều tuần gần đây không phát sinh tàu cá vi phạm vùng biển nước ngoài – một tín hiệu lạc quan và chưa từng thấy trong giai đoạn đầu EC cảnh báo.
Tuy nhiên, mục tiêu gỡ “Thẻ vàng” không phải là đích đến cuối cùng. Đây là “cánh cửa xanh” mở ra một cơ hội lớn để tái cấu trúc toàn diện ngành thủy sản: Hướng tới khai thác có trách nhiệm; khuyến khích ứng dụng khoa học – công nghệ; bảo tồn và phục hồi nguồn lợi biển; tăng cường giá trị gia tăng và khả năng cạnh tranh quốc tế; hỗ trợ chuyển đổi sinh kế bền vững cho cộng đồng ngư dân.
Theo đánh giá của EC trong năm 2025, Việt Nam đã đạt tiến bộ đáng kể, đặc biệt ở nhóm nhiệm vụ trọng tâm: Hoàn thiện pháp lý, rà soát đội tàu, quản lý dữ liệu, xử lý vi phạm và truy xuất nguồn gốc. Tuy nhiên, EC cũng kỳ vọng Việt Nam xử lý dứt điểm các tồn đọng từ những năm trước nhằm khẳng định tính hiệu lực của các biện pháp hiện hành.
Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính liên tục nhấn mạnh yêu cầu đồng bộ - từ biển khơi, tàu cá, ngư trường đến cảng cá và cơ quan quản lý. Dữ liệu phải chính xác; chế tài phải nghiêm; người đứng đầu chịu trách nhiệm tuyệt đối. Đây là mô hình quản trị hiện đại, dựa trên sự phối hợp giữa Bộ Quốc phòng, Bộ Công an, ngành nông nghiệp và các địa phương.
Những gì đang diễn ra tại các tỉnh, thành ven biển cho thấy sự chuyển biến từ gốc rễ: từ thay đổi tư duy, siết chặt quản trị đến tăng cường ứng dụng công nghệ. Khi luật pháp đi vào đời sống, khi dữ liệu trở thành trụ cột quản lý và khi ngư dân tuân thủ luật chơi, Việt Nam không chỉ tiến gần hơn đến mục tiêu gỡ “Thẻ vàng”, mà còn tạo dựng nền tảng để ngành thủy sản phát triển bền vững, có trách nhiệm với tương lai.
Cuộc chiến chống khai thác IUU là hành trình dài, đòi hỏi sự vào cuộc đồng bộ của nhà nước, doanh nghiệp, ngư dân và cộng đồng. Nhưng những chuyển biến mạnh mẽ trong quản trị số, hoàn thiện pháp lý và nâng cao nhận thức đang mở ra hướng đi mới cho ngành thủy sản Việt Nam.
“Cánh cửa xanh” không chỉ là sự ghi nhận của quốc tế, mà còn là cơ hội để Việt Nam định vị lại ngành thủy sản theo hướng: Hợp pháp – minh bạch – trách nhiệm – bền vững. Khi nguồn lợi được bảo vệ và ngư dân được trao quyền đúng cách, thủy sản Việt Nam sẽ không chỉ gỡ được thẻ vàng, mà còn vươn lên mạnh mẽ trong chuỗi giá trị toàn cầu.
