Ba vị Thành hoàng làng So - Tam vị Thông Hiện Nguyên soái Đại Vương là những nhân vật liên quan đến một giai đoạn lịch sử được cả chính sử và dã sử ghi nhận. Đó là giai đoạn, Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn 12 sứ quân và thống nhất đất nước vào năm 968, lên ngôi Hoàng Đế, hiệu là Đinh Tiên Hoàng, chính thức đặt tên quốc hiệu là Đại Cồ Việt. Từ đó, mở ra kỷ nguyên độc lập, tử chủ và thiết chế quân chủ trung ương tập quyền đầu tiên ở Việt Nam.
Ngọc phả và những người con của quê hương
Theo Ngọc phả của đình làng So xã Hưng Đạo (xã Cộng Hoà và Tân Hòa trước đây) thuộc thành phố Hà Nội, một câu chuyện rất quan trọng được ghi chép trong cuốn sách “Giới thiệu tổng quan: Di tích Quốc gia đặc biệt Đình So”, NXB Thanh Niên, năm 2019.
Câu chuyện bắt đầu vào năm Canh Dần (930), khi hai vợ chồng làm nghề đánh cá là ông Cao Hiển và bà Lã Thị Ả, dù đã ở tuổi ngoài 50 vẫn buồn phiền vì chưa có con. Sau khi đến đền Hữu Linh ở làng So cầu tự, một đám mây vàng bất ngờ hạ xuống và bà Lã Thị Ả mang thai. Đến tháng 2 năm Quý Tỵ (933), bà sinh được ba người con trai.
Lớn lên, ba anh em họ Cao đã đi theo phò tá Đinh Bộ Lĩnh. Trong một trận chiến cam go, khi Đinh Bộ Lĩnh bị Ngô sứ quân bao vây cả trong lẫn ngoài một ngôi chùa ở huyện Thanh Oai, tình thế vô cùng nguy cấp, đến mức triều đình không thể xoay chuyển. Lúc này, 300 tráng đinh khỏe mạnh của làng So đã tự nguyện đi theo ba ông làm thần tử để giải vây cho chủ soái.
Ngày hôm đó, ba ông dẫn binh mã tiến thẳng đến chùa Bối Khê và giao chiến một trận lớn với quân giặc tại đất Bảo Đà. Họ phá được vòng vây, chém được chính viên tướng giặc cùng bọn tùy tướng, tiêu diệt quân sĩ đến hàng vạn tên. Máu chảy thành sông, thây chất thành núi. Sau khi giành thắng lợi hoàn toàn, khi họ quay lại thì không thấy bóng dáng quân Ngô chạy đi đâu mất.
Nhờ chiến công hiển hách này, ba anh em họ Cao đã giải cứu Đinh Bộ Lĩnh. Sau khi lên ngôi, Đinh Tiên Hoàng đã sắc phong cho ba ông là Tam vị Thông Hiện Nguyên soái Đại Vương. Để tưởng nhớ công ơn, ba vị được người dân làng So tôn suy làm Thành hoàng làng. Nhân dân đời nối đời tôn tạo miếu thờ, dựng xây ngọc phả để tri ân công đức các bậc tiền nhân, anh kiệt đã có công với dân với nước trong lịch sử dân tộc, cùng các đấng tâm linh thiêng liêng để phụng thờ và giáo dục cháu con muôn thuở.
Câu chuyện dù gắn với những nhân vật lịch sử cụ thể, liên quan mật thiết đến vai trò của người dân nơi đây trong một giai đoạn lịch sử Việt Nam đầy biến động, nhưng lại được trình bày dưới dạng truyền thuyết dân gian để phù hợp mạch truyền thuyết về mấy ngàn năm dựng nước và giữ nước của dân tộc Việt Nam được ghi chung trong cùng Ngọc phả đình làng So.
Việc thờ phụng Thành hoàng làng So cũng giống như ở nhiều làng quê Việt cổ khác, các những nhận vật lịch sử, người có công với nước với dân thường được gắn thêm về nguồn gốc ra đời gắn với các vị thần. Việc làm đó, thể hiện niềm tin của nhân dân vào tín ngưỡng dân gian. Trong đó, tín ngưỡng Thành hoàng làng, lấy Kính làm cơ sở cơ bản trong ứng xử với cái Thiêng vì mục đích chung là cầu An, cầu cho mọi việc đều bình yên vô sự, không bị các thế lực Thiêng phá hại. Thành hoàng làng là vị thần bảo hộ, là người cứu dân làng khỏi các khổ nạn do những thế lực Thiêng khác gây ra.
Chính sử và tương quan với sứ quân Đỗ Cảnh Thạc
Để hiểu rõ hơn về bối cảnh lịch sử, cần đối chiếu với các nguồn chính sử. Sách Khâm định Việt sử thông giám cương mục khẳng định: “Đỗ Cảnh Thạc: Người huyện Thuận Đức thuộc Quảng Đông”. Ông được cho là sinh ngày 14 tháng Giêng năm Nhâm Thân (912). Ông được lịch sử nhắc đến là một trong những khai quốc công thần thời nhà Ngô gắn liền với tên tuổi của vị anh hùng dân tộc Ngô Quyền. Khi nhà Ngô suy tàn và rơi vào hỗn loạn, ông chiến đóng và cai quản vùng Đỗ Động Giang, một trong những sứ quân hùng mạnh nhất trong loạn 12 sứ quân (944-968).
Đại Việt sử ký toàn thư, bộ quốc sử của Việt Nam, đã ghi chép rõ ràng về Đỗ Cảnh Thạc, một trong 12 sứ quân mạnh nhất cuối thời Ngô: “Bấy giờ, các hào trưởng ai cũng hùng cứ một phương, làm nên 12 sứ quân...Đỗ Cảnh Thạc giữ Đỗ Động Giang".
Đoạn văn này khẳng định Đỗ Cảnh Thạc là một sứ quân, chiếm đóng và cai quản vùng đất Đỗ Động Giang, tương ứng với địa phận các xã thuộc huyện Thanh Oai và Quốc Oai trước đây.
Về cuộc chiến giữa Đỗ Cảnh Thạc và Đinh Bộ Lĩnh, Đại Việt sử ký toàn thư cũng ghi chép trực tiếp kết quả, cho thấy vai trò của Đỗ Cảnh Thạc trong quá trình Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn. Ông là một trong những sứ quân bị Đinh Bộ Lĩnh đánh bại.
Nguyên văn trong sách có ghi: “Đinh Bộ Lĩnh đánh Đỗ Cảnh Thạc ở Đỗ Động Giang, lấy được thành. Đỗ Cảnh Thạc thua trận, bị trúng tên chết”. Đoạn trích này xác nhận Đinh Bộ Lĩnh đã đánh bại Đỗ Cảnh Thạc tại chính căn cứ của ông, chiếm được thành và kết thúc bằng cái chết của sứ quân Đỗ Cảnh Thạc.
Đây là một trong những chiến thắng quan trọng, tạo tiền đề để Đinh Bộ Lĩnh tiến đến thống nhất đất nước và lập ra nhà Đinh.
Hợp nhất chính sử với dân gian: Trận chiến chùa Bối Khê
Trong khi chính sử chỉ ghi lại kết quả, các nguồn tư liệu dân gian phong phú hơn đã tái hiện chi tiết về cuộc chiến. Ngọc phả, thần phả và các ghi chép tại các di tích như đình So, đình Cổ Hiền, đình Ngô Sài, đình Sài Khê...(Quốc Oai); đình Mai, chùa Bối Khê, Miếu thờ ở thôn Bình Đà... (Thanh Oai) và đền Ba Dân (Ninh Bình) đã bổ sung nhiều tình tiết quan trọng.
Theo các nguồn này, cuộc đối đầu giữa Đinh Bộ Lĩnh và Đỗ Cảnh Thạc diễn ra vào năm 967. Đỗ Cảnh Thạc là một thế lực mạnh, có căn cứ kiên cố và 72 trại sở. Trong một trận đánh lớn gần chùa Bối Khê, quân của Đinh Bộ Lĩnh bị vây hãm, tình thế vô cùng nguy cấp. Lúc này, ba anh em họ Cao cùng 300 tráng đinh của làng So đã dẫn quân đến giải vây.
Họ chiến đấu dũng mãnh, chém chết tướng chính của Đỗ Cảnh Thạc là Đỗ Thanh Long, giúp quân Đinh phá tan vòng vây. Chiến công này, cùng với sự tiếp viện của các tướng lĩnh khác như Đinh Nga và Trần Ứng Long, đã giúp Đinh Bộ Lĩnh xoay chuyển cục diện, đánh bại Đỗ Cảnh Thạc. Nhờ đó, con đường thống nhất đất nước trở nên thuận lợi hơn.
Công lao được ghi nhận: Từ sắc phong đến Hội thảo khoa học
Nhớ ơn giải cứu, vua Đinh Tiên Hoàng cử người về làm lễ tế, phong tước là Tam vị Nguyên soái Đại vương và bốn mỹ tự “Cao thông, Bác đạt, Tĩnh chính, Tối linh”. Dân làng So đã lập miếu thờ, sau này là Đình So để tưởng nhớ và tôn vinh họ.
Đến năm 1673 thời Lê Trung Hưng (1533-1788), nơi thờ phụng các ngài được tu bổ cũng như mở rộng thành đình và công trình hoàn thành vào văn 1674. Một năm Đình So có 3 lễ lớn, lễ hội từ mồng 8 tháng 2 âm lịch, lễ khao quân mồng 10 tháng 7 âm lịch, lễ Thánh hóa mồng 10 tháng 12 âm lịch.
Đình So trải qua hơn 400 năm đã nhận được 45 đạo sắc phong, tài liệu lưu trữ quý hiếm từ 27 vị vua (từ thời Đinh Tiên Hoàng, năm 968 đến cuối thời nhà Nguyễn, năm 1945). Đình So cũng được cấp có thẩm quyền của Nhà nước cấp 03 bằng xếp hạng Di tích Quốc gia: Di tích Kiến trúc thế kỷ XVII (1980); Di tích Lịch sử - Văn hóa (1995) và Di tích Quốc gia đặc biệt (2018).
Với những sắc phong của các triều đại phong kiến và các bằng xếp hạng Di tích Quốc gia qua các thời kỳ đã phản ánh sự kết tinh những giá trị tinh thần, truyền thống yêu nước và là niềm tự hào của cư dân địa phương về quê hương đất nước.
Về phía Đỗ Cảnh Thạc, dù là người thất bại dưới tay của Đinh Bộ Lĩnh và các nghĩa quân làng So, nhưng ông vẫn được các nhà khoa học đánh giá là một danh tướng tài ba dưới thời nhà Ngô.
Xét trên lợi ích quốc gia, việc cát cứ của các sứ quân đi ngược lại nguyện vọng thống nhất của dân tộc. Nhưng có thể thấy trong bối cảnh đất nước rơi vào tình trạng vô chủ, việc tướng Đỗ Cảnh Thạc có thế lực quân sự mạnh, thiết lập chính quyền và duy trì trật tự tại Đỗ Động Giang để nhân dân có thể sống yên bình trong vùng đất của họ là điều cần thiết và thuận lòng dân, dù việc này không có tính toàn cục và chỉ diễn ra trong một thời đoạn ngắn, điều đó lý giải vì sao ông vẫn được nhân dân trong vùng chiếm đóng lập đền thờ.
Tại hội thảo khoa học năm 2012 tại Văn Miếu - Quốc Tử Giám do Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam tổ chức, các nhà khoa học thống nhất đánh giá: Đỗ Cảnh Thạc là một vị tướng tài ba, một danh nhân lịch sử Việt Nam. Sự nghiệp của Tướng quân, Sứ quân Đỗ Cảnh Thạc được ghi dấu trên ba lĩnh vực: Cùng với Ngô Quyền đánh giặc Nam Hán do Hoằng Thao chỉ huy trên sông Bạch Đằng cuối năm 938; Làm quan dưới thời nhà Ngô, góp phần xây dựng, củng cố chính quyền quân chủ độc lập, tự chủ vừa bước ra khỏi đêm trường 1000 năm Bắc thuộc; Duy trì trật tự kỷ cương xã hội, tạo điều kiện cho nhân dân vùng Thanh Oai, Quốc Oai (Hà Nội) sống tương đối yên bình trong khi chính quyền trung ương của nhà Ngô đã sụp đổ.
Hiện nay, vẫn còn nhiều di tích tại địa bàn huyện Quốc Oai và Thanh Oai (thành phố Hà Nội) trước đây vẫn thờ ông làm Thành Hoàng làng và có ngọc phả ghi chép công lao của ông như: Đền Tam Xã, đình Sài Khê, đình Thụy Khuê, đình Đa Phúc, đình Ngô Sài; Miếu thờ ở thôn Bình Đà, xã Bình Minh và đình Văn Quán ở xã Đỗ Động; Đình Cổ Hiền, đình Bình Xá…Vì ghi nhận công lao của ông đã giúp dân an cư, lạc nghiệp, minh chứng cho sự tôn vinh của nhân dân đối với một vị tướng tài, bất chấp vị thế sứ quân của ông. Năm 2023, UBND thành phố Hà Nội đã quyết định đặt tên đường Đỗ Cảnh Thạc thuộc xã Sài Sơn (Quốc Oai).
Kết luận
Ba vị Thành hoàng làng được thờ tại đình So, cũng như mối liên hệ các nghĩa quân làng So đã sát cánh cùng Đinh Bộ Lĩnh trong cuộc chiến với sứ quân Đỗ Cảnh Thạc trên địa bàn huyện Thanh Oai và Quốc Oai xưa là những sự kiện có cơ sở lịch sử rõ ràng. Bằng cách kết hợp giữa tư liệu chính thống như Đại Việt sử ký toàn thư và các nguồn dân gian như ngọc phả và thần phả, chúng ta có thể tái hiện một bức tranh lịch sử về thời kỳ loạn 12 sứ quân (944-968) tương đối đầy đủ và khách quan.
Từ đó có thể khẳng định, đình So và ba vị Thành hoàng làng đã trở thành một biểu tượng văn hóa tinh thần sống động, minh chứng cho những đóng góp của người dân địa phương vào công cuộc dựng nước và giữ nước mấy ngàn năm của lịch sử dân tộc. Việc tiếp tục mở rộng nghiên cứu những giá trị nhiều mặt của Di tích Quốc gia đặc biệt đình So là việc làm rất cần thiết. Nó không chỉ để trả lời thỏa đáng những câu hỏi có liên quan, mà còn góp phần làm phong phú những tri thức dân gian, tôn vinh những giá trị lịch sử, văn hóa, truyền thống đã được ông cha trao truyền qua bao thế hệ./.
