Thực tế này không chỉ phơi bày những lỗ hổng nghiêm trọng trong quản lý mà còn là cơ hội để toàn ngành nhìn nhận lại và thay đổi.
Theo đó, một trong những vi phạm nổi cộm được Bộ Công Thương xác định là việc các thương nhân không thực hiện đúng nghĩa vụ dự trữ lưu thông gạo tối thiểu bằng 5% lượng gạo đã xuất khẩu trong 6 tháng trước liền kề, theo quy định tại Nghị định 107 về kinh doanh xuất khẩu gạo.
Đây là cơ chế bắt buộc nhằm đảm bảo cân đối cung cầu trong nước, đặc biệt khi thị trường thế giới biến động mạnh. Thế nhưng, qua kiểm tra, nhiều doanh nghiệp chỉ duy trì dự trữ trên giấy tờ, thậm chí hoàn toàn không có lượng gạo dự trữ thực tế.
Ngoài ra, Bộ Công Thương chỉ ra nhiều vi phạm liên quan đến kho chứa và cơ sở xay xát. Không ít thương nhân sử dụng kho thuê ngoài không đạt chuẩn, xuống cấp, chưa đủ điều kiện phòng cháy chữa cháy, thậm chí không có chứng nhận an toàn vệ sinh. Công ty CP Lương thực Vĩnh Long bị chỉ ra sử dụng kho bãi đã xuống cấp nhiều năm nhưng chưa cải tạo, trong khi Công ty CP Lương thực Tiền Giang không có cơ sở xay xát riêng, phụ thuộc hoàn toàn vào đối tác bên ngoài chưa được cấp chứng nhận.
Đặc biệt, việc không tuân thủ nghĩa vụ báo cáo định kỳ cũng xuất hiện ở nhiều đơn vị. Điển hình, Công ty TNHH Sunrise Ins nhiều lần chậm gửi báo cáo định kỳ, thậm chí số liệu trong báo cáo không thống nhất với hệ thống hải quan, trong khi hồ sơ hợp đồng còn thiếu vận đơn và chứng nhận kiểm dịch. Công ty CP Xuất nhập khẩu An Giang (Angimex) cũng bị nêu tên khi nộp báo cáo muộn hàng quý, số liệu thiếu chính xác và thiếu thông tin về giá trị xuất khẩu.
Đoàn kiểm tra liên ngành cũng chỉ rõ những sai phạm trong việc ký kết và thực hiện hợp đồng thương mại. Một số doanh nghiệp ký hợp đồng xuất khẩu gạo nhưng không kèm đầy đủ chứng từ bắt buộc như vận đơn, giấy chứng nhận kiểm dịch, chứng nhận chất lượng.
Ngoài các lỗi cụ thể trên, nhiều doanh nghiệp cũng bộc lộ yếu kém trong quản trị nội bộ. Không ít nơi chưa có bộ phận giám sát chuyên trách, dẫn đến tình trạng hồ sơ lỏng lẻo, khai báo sai sót liên tục.
Từ kết quả kiểm tra, Bộ Công Thương yêu cầu các doanh nghiệp vi phạm về dự trữ lưu thông phải bổ sung đầy đủ lượng gạo dự trữ, có xác nhận của Sở Công Thương địa phương; doanh nghiệp sử dụng kho bãi không đạt chuẩn phải nhanh chóng cải tạo hoặc chấm dứt hợp đồng thuê; những đơn vị chậm báo cáo phải cam kết nộp báo cáo định kỳ đúng hạn và chính xác, số liệu sẽ được đối chiếu chéo với hải quan và thuế.
Về nghĩa vụ tài chính, doanh nghiệp nợ thuế phải thanh toán trong vòng 30 ngày, nếu không sẽ bị cưỡng chế theo Luật Quản lý thuế. Riêng các vi phạm liên quan đến hợp đồng và chứng từ thương mại, Bộ yêu cầu chuẩn hóa quy trình, lưu trữ và xuất trình đầy đủ khi có yêu cầu.
Các vi phạm được chỉ ra không phải là những vấn đề riêng lẻ, mà là hệ quả của những điểm yếu cốt lõi trong ngành.
(1) Phụ thuộc thị trường là rủi ro lớn: Việc quá phụ thuộc vào một thị trường duy nhất như Philippines khiến ngành gạo Việt Nam trở nên dễ tổn thương trước bất kỳ biến động chính sách nào. Điều này đã được chứng minh khi giá lúa trong nước có xu hướng giảm ngay lập tức sau thông tin tạm ngừng nhập khẩu.
(2) Thiếu tuân thủ làm suy giảm uy tín: Nhiều doanh nghiệp không duy trì lượng gạo dự trữ tối thiểu, kê khai thiếu minh bạch, và sử dụng chứng từ không hợp lệ. Những sai phạm này không chỉ vi phạm pháp luật mà còn làm suy giảm lòng tin của đối tác quốc tế, gây ra những rủi ro pháp lý lớn.
(3) Hạ tầng kém ảnh hưởng đến chất lượng: Việc sử dụng kho bãi xuống cấp, không đạt chuẩn và thiếu cơ sở xay xát riêng cho thấy sự thiếu đầu tư nghiêm túc vào cơ sở hạ tầng. Điều này làm giảm chất lượng hạt gạo, gây khó khăn trong việc xây dựng thương hiệu và cạnh tranh bền vững trên thị trường quốc tế.
(4) Minh bạch là yếu tố sống còn: Hành vi kê khai sai giá trị hợp đồng để trốn thuế, chậm nộp báo cáo... thể hiện sự lỏng lẻo trong quản lý, gây thất thu ngân sách và giảm tính chuyên nghiệp của toàn ngành.
Để vực dậy ngành lúa gạo, cần có sự phối hợp đồng bộ và quyết liệt từ cả Nhà nước lẫn doanh nghiệp.
Thứ nhất, chấn chỉnh quản lý và tuân thủ pháp luật: Doanh nghiệp phải nghiêm túc thực hiện nghĩa vụ dự trữ lưu thông, coi đây là một phần tất yếu của kinh doanh. Đồng thời, cần chuẩn hóa quy trình, đảm bảo hồ sơ và chứng từ luôn đầy đủ, chính xác, minh bạch. Cơ quan quản lý cần tăng cường kiểm tra, xử lý nghiêm minh các vi phạm.
Thứ hai, đa dạng hóa thị trường xuất khẩu: Thay vì chỉ tập trung vào các thị trường truyền thống, doanh nghiệp cần chủ động mở rộng sang các thị trường tiềm năng mới như châu Phi, Trung Đông và châu Âu. Điều này giúp giảm thiểu rủi ro và tạo ra những động lực tăng trưởng mới.
Thứ ba, nâng cao chất lượng và xây dựng thương hiệu: Đây là giải pháp căn cơ nhất để cạnh tranh bền vững. Các doanh nghiệp cần đầu tư vào công nghệ bảo quản và chế biến để đảm bảo chất lượng hạt gạo. Việc xây dựng và đăng ký thương hiệu gạo Việt Nam có chỉ dẫn địa lý rõ ràng sẽ tạo ra giá trị gia tăng, không chỉ cạnh tranh bằng giá.
Thứ tư, hỗ trợ từ Nhà nước: Bộ Công Thương cần tiếp tục có những động thái kịp thời như khuyến khích mua tạm trữ lúa gạo để ổn định giá cho nông dân. Đồng thời, các chương trình xúc tiến thương mại cần được đẩy mạnh để hỗ trợ doanh nghiệp tiếp cận các thị trường mới một cách hiệu quả hơn.
Ngành lúa gạo đang đứng trước một ngã rẽ quan trọng. Những thách thức hiện tại là cơ hội để chuyển mình từ một ngành hàng sản xuất dựa trên sản lượng sang một ngành hàng chuyên nghiệp, minh bạch và có giá trị cao hơn trên thị trường quốc tế.
