Hàng nghìn năm qua, người nông dân đã làm chủ đất đai, thời tiết và cây trồng bằng kinh nghiệm cha ông. Tuy nhiên, trong kỷ nguyên số, những quy tắc cũ đang dần mất đi hiệu lực. Sự cạnh tranh toàn cầu, biến đổi khí hậu và thói quen tiêu dùng thay đổi đòi hỏi một cách tiếp cận hoàn toàn mới. Nông nghiệp không còn là nghề dựa vào may rủi, mà đã trở thành một ngành kinh doanh có chiến lược. Bài viết này sẽ phân tích bốn giai đoạn chuyển đổi tâm lý mà người nông dân cần vượt qua, từ sự an phận với cách làm truyền thống đến việc làm chủ công nghệ và thị trường, từ đó mở ra một tương lai bền vững.
Vùng An toàn: Tư duy "được mùa - mất giá"
Đối với người nông dân, vùng an toàn chính là những phương thức sản xuất truyền thống đã ăn sâu vào tiềm thức. Đó là tư duy "trồng cây gì, nuôi con gì thì người khác cũng trồng, cũng nuôi", là sản xuất theo kinh nghiệm, "trông trời, trông đất, trông mây" và chấp nhận quy luật "được mùa - mất giá".
Họ an phận với những gì đã biết, chỉ tập trung vào việc canh tác mà không quan tâm đến thị trường, đến các yếu tố khác. Họ ngại thay đổi giống cây mới, không muốn áp dụng công nghệ vào sản xuất vì sợ rủi ro, sợ tốn kém chi phí ban đầu. Chính tư duy này đã tạo ra một "vùng an toàn" đầy rủi ro, khiến họ luôn bị động trước sự biến đổi của thị trường và thời tiết.
Một ví dụ cụ thể là câu chuyện của người nông dân trồng vải thiều ở Bắc Giang. Nhiều năm, họ chỉ tập trung sản xuất theo kinh nghiệm mà bỏ qua các yêu cầu khắt khe của thị trường nước ngoài về mã vùng trồng, truy xuất nguồn gốc. Kết quả là khi được mùa, họ lại phải đối mặt với tình trạng dư thừa và giá cả sụt giảm. Điều này cho thấy sự bất cập của tư duy cũ.
Vùng Sợ hãi: Rào cản tâm lý của sự thay đổi
Khi một người nông dân được giới thiệu về nông nghiệp công nghệ cao, họ sẽ đối diện với vùng sợ hãi. Nỗi sợ đầu tiên là sợ công nghệ: cho rằng các thiết bị thông minh, hệ thống tưới tự động, cảm biến nhiệt độ quá phức tạp, không phù hợp với người lớn tuổi hoặc thiếu kiến thức.
Họ sợ rằng việc đầu tư ban đầu sẽ không mang lại hiệu quả, sợ thất bại khi thử nghiệm một phương pháp canh tác mới. Nỗi sợ này không chỉ xuất phát từ việc thiếu kiến thức mà còn từ áp lực của cộng đồng, từ những lời xì xào "bày đặt", "làm khác thường". Họ cũng sợ mất đi sự quen thuộc, sự an nhàn của cách làm truyền thống.
Một nhận định từ chuyên gia nông nghiệp cho rằng, "Thay vì coi công nghệ là mối đe dọa, người nông dân nên xem nó là một người bạn đồng hành. Các ứng dụng nông nghiệp thông minh ngày nay được thiết kế để rất dễ sử dụng, thậm chí có thể được điều khiển chỉ bằng một chiếc điện thoại thông minh."
Vùng Học hỏi: Từ tư duy "bán cái mình có" sang "bán cái thị trường cần"
Nếu vượt qua được nỗi sợ, người nông dân sẽ bước vào vùng học hỏi. Đây là giai đoạn họ bắt đầu tiếp cận những kiến thức và phương thức làm nông nghiệp hiện đại. Họ học cách ứng dụng công nghệ vào sản xuất, từ việc sử dụng các phần mềm quản lý mùa vụ, theo dõi thời tiết, đến việc sử dụng giống cây, con mới có năng suất và chất lượng cao hơn.
Họ cũng tìm hiểu về thị trường, về nhu cầu của người tiêu dùng để thay đổi tư duy từ "bán cái mình có" sang "bán cái thị trường cần". Họ tham gia các lớp tập huấn, học hỏi từ các mô hình thành công, và đặc biệt là thử nghiệm những phương pháp mới trên diện tích nhỏ. Mỗi lần thất bại đều là một bài học để rút kinh nghiệm.
Một ví dụ điển hình là việc nông dân trồng thanh long ở Bình Thuận đã chủ động tìm hiểu các yêu cầu của thị trường EU và Nhật Bản, thay vì chỉ sản xuất theo cách cũ, họ đã áp dụng các quy trình GlobalGAP để nâng cao chất lượng sản phẩm, từ đó mở rộng thị trường xuất khẩu, mang lại giá trị kinh tế cao hơn.
Vùng Phát triển: Tư duy "làm nông" trở thành "kinh doanh nông nghiệp"
Khi đã làm chủ được việc học hỏi, người nông dân sẽ bước vào vùng phát triển. Đây là lúc họ không còn chỉ là người sản xuất mà đã trở thành một chủ thể kinh doanh nông nghiệp. Họ không chỉ tập trung vào việc tạo ra sản phẩm mà còn xây dựng thương hiệu, tìm kiếm các kênh phân phối mới, và thậm chí là xuất khẩu.
Họ sử dụng mạng xã hội và các sàn thương mại điện tử để quảng bá sản phẩm, tiếp cận trực tiếp với người tiêu dùng. Mục tiêu của họ không còn chỉ là đủ ăn, mà là làm giàu từ chính mảnh đất của mình. Họ sẵn sàng đón nhận những công nghệ mới như IoT (Internet of Things), blockchain để truy xuất nguồn gốc sản phẩm, nâng cao uy tín. Họ không chỉ làm giàu cho bản thân mà còn chia sẻ kinh nghiệm, giúp đỡ những người khác cùng phát triển.
Tầm nhìn của những người nông dân này không còn gói gọn ở thửa ruộng mà vươn ra toàn cầu. Họ trở thành những "doanh nhân nông nghiệp" đích thực, làm chủ sản phẩm từ đầu vào đến đầu ra, nắm vững chuỗi cung ứng và tạo ra lợi nhuận bền vững.
Giải pháp đột phá cho người nông dân
Để vượt qua các rào cản tâm lý và kỹ thuật, người nông dân cần được tiếp sức bằng những giải pháp cụ thể và có tính chiến lược, kết hợp chặt chẽ giữa chính sách, mô hình và hành động thực tế.
1. Xây dựng mô hình thí điểm "Nông trại thông minh". Các địa phương, hợp tác xã cần tiên phong xây dựng các mô hình nông trại thông minh mẫu mực, ứng dụng công nghệ IoT vào sản xuất, ví dụ như hệ thống tưới tiêu tự động, cảm biến độ ẩm, nhiệt độ. Người nông dân có thể đến tham quan, trực tiếp trải nghiệm và thấy được hiệu quả rõ rệt. Đây là cách làm "mắt thấy, tay sờ" hiệu quả nhất để xóa tan nỗi sợ công nghệ, chứng minh rằng đầu tư vào công nghệ không phải là rủi ro mà là một khoản đầu tư sinh lời bền vững.
2. Đẩy mạnh các chương trình đào tạo "Nông dân số". Các cơ quan quản lý nông nghiệp cần phối hợp với các tổ chức xã hội, doanh nghiệp công nghệ để mở các lớp tập huấn chuyên biệt về "Nông dân số". Chương trình đào tạo không chỉ tập trung vào kỹ thuật canh tác mà còn dạy về tư duy kinh doanh, marketing số. Cần có những buổi học thực hành ngay trên đồng ruộng, hướng dẫn người dân cách sử dụng các ứng dụng di động, các nền tảng thương mại điện tử để bán sản phẩm. Điều này giúp nâng cao kiến thức và kỹ năng, tạo ra lực lượng lao động nông nghiệp có tư duy hiện đại.
3. Khuyến khích hợp tác xã kiểu mới và liên kết chuỗi giá trị. Nhà nước cần có chính sách hỗ trợ, khuyến khích người nông dân tham gia các hợp tác xã kiểu mới, nơi mọi thành viên cùng chia sẻ kinh nghiệm, đầu tư công nghệ và tìm kiếm thị trường. Các mô hình hợp tác này sẽ giúp giảm thiểu rủi ro cho từng cá nhân, đảm bảo đầu ra ổn định cho sản phẩm. Đồng thời, cần đẩy mạnh liên kết với các doanh nghiệp chế biến, phân phối lớn để hình thành chuỗi giá trị từ nông trại đến bàn ăn, giúp người nông dân nắm thế chủ động và không còn bị ép giá.
4. Áp dụng chính sách hỗ trợ tín dụng ưu đãi. Để người nông dân mạnh dạn đầu tư vào công nghệ, cần có các chính sách tín dụng ưu đãi, lãi suất thấp từ các ngân hàng, quỹ phát triển. Khoản vay này có thể được sử dụng để mua sắm thiết bị, giống cây trồng mới, hoặc áp dụng các quy trình sản xuất theo tiêu chuẩn quốc tế. Việc này giúp giảm gánh nặng tài chính ban đầu, tạo điều kiện thuận lợi cho việc chuyển đổi sản xuất, từ đó thúc đẩy sự phát triển của cả nền nông nghiệp.
5. Hỗ trợ xây dựng thương hiệu và kênh phân phối số. Cần có sự hỗ trợ của các chuyên gia marketing để giúp người nông dân xây dựng thương hiệu cho sản phẩm của mình. Hỗ trợ này không chỉ dừng lại ở việc thiết kế bao bì, logo mà còn bao gồm việc tư vấn chiến lược marketing, xây dựng câu chuyện sản phẩm. Đồng thời, nhà nước và các tổ chức cần tạo điều kiện để người nông dân có thể dễ dàng tiếp cận các sàn thương mại điện tử lớn, các kênh bán hàng trực tuyến. Điều này giúp họ mở rộng thị trường, không còn phụ thuộc vào các kênh phân phối truyền thống.
Kết luận
Hành trình chuyển đổi của người nông dân từ tư duy truyền thống sang tư duy 4.0 là một quy luật tất yếu. Nó đòi hỏi sự dũng cảm để chấp nhận rủi ro, sự kiên trì để học hỏi không ngừng và sự minh triết để tìm thấy ý nghĩa trong mỗi bước đi. Bằng cách chấp nhận thay đổi và liên tục tiến về phía trước, người nông dân không chỉ làm chủ được cuộc sống của mình mà còn có thể tạo ra những giá trị bền vững, cống hiến cho xã hội và tìm thấy sự tự do đích thực.
