Nhà báo Vương Xuân Nguyên chia sẻ về mô hình quản lý kỳ vọng. Ảnh do AI mô phỏng.
Trong cuộc sống, chúng ta thường có xu hướng nhiệt tình hết mình khi giúp đỡ người thân, bạn bè, hoặc đồng nghiệp. Tuy nhiên, một nghịch lý phổ biến là sự nhiệt tình ban đầu đó lại dễ dàng trở thành gánh nặng hoặc nguồn cơn của mâu thuẫn. Nếu sự giúp đỡ bị giảm sút theo thời gian, người nhận dễ dàng quy kết hành động đó là sự thiếu trách nhiệm hay "bạc nghĩa", thay vì ghi nhận những điều đã nhận được trước đó.
Điều này đòi hỏi một chiến lược khôn ngoan để lòng tốt tạo ra giá trị bền vững và không gây hại cho chính người trao đi, đặt nền móng cho việc quản lý các mối quan hệ dựa trên sự tôn trọng lẫn nhau. Như triết gia La Mã Marcus Tullius Cicero từng nói: "Lòng biết ơn không chỉ là đức tính vĩ đại nhất mà còn là khởi nguồn của mọi đức tính tốt đẹp khác", điều này nhấn mạnh vai trò của người nhận trong việc duy trì mối quan hệ.
Chiến lược "Bắt đầu nhỏ, tăng dần": Tránh bị xem là bạc nghĩa
Nguyên tắc cốt lõi của việc "Giúp đỡ đúng cách" nằm ở chiến lược bắt đầu từ nhỏ rồi tăng dần để thiết lập mức sàn kỳ vọng thấp ngay từ đầu. Khi bạn bắt đầu giúp đỡ ở mức độ vừa phải, người nhận sẽ xem đó là một sự hỗ trợ đáng quý và trân trọng, còn khi bạn tăng dần sự giúp đỡ sau này, họ sẽ cảm thấy biết ơn và được ưu ái hơn, đây là kinh nghiệm thực tiễn giúp củng cố mối quan hệ.
Ngược lại, việc giúp đỡ "hết ga" ngay từ những lần đầu tiên sẽ tạo ra một "mức chuẩn" quá cao, và theo tâm lý học hành vi về hiệu ứng thích nghi hưởng thụ, con người có xu hướng nhanh chóng coi những điều tốt đẹp là hiển nhiên. Điều này khiến bất kỳ sự giảm sút nào so với mức chuẩn đó sẽ dễ dàng bị xem là sự tồi tệ đi, dẫn đến cảm giác bị bỏ rơi hoặc bị xem là bạc nghĩa. Benjamin Franklin đã có một nhận định sâu sắc: "Phần lớn con người sẽ đáp lại những ơn huệ nhỏ, thừa nhận ơn huệ trung bình và trả ơn những ơn huệ lớn – bằng sự vô ơn." Nhận định này càng củng cố thêm tầm quan trọng của việc điều chỉnh mức độ cho đi một cách khôn ngoan.
Nguyên tắc "Nghiêm trước, nói sau": Chìa khóa vàng của sự tôn trọng lâu dài
Để tránh nghịch lý của sự giúp đỡ, chúng ta cần áp dụng triệt để nguyên tắc "Nghiêm trước, nói sau", một chiến lược quan trọng trong đàm phán và quản lý quan hệ, nhằm bảo vệ và nâng cao giá trị của bản thân bạn trong mối quan hệ. "Nghiêm trước" là thiết lập các ranh giới, quy tắc và giới hạn rõ ràng ngay từ đầu, giúp người khác hiểu rằng sự giúp đỡ của bạn là có giới hạn và không phải là vô điều kiện, tránh biến sự giúp đỡ thành nghĩa vụ hay tạo ra sự phụ thuộc.
Sau đó, "Nói sau" là hành động nới lỏng hoặc mở rộng sự giúp đỡ khi cần thiết, và hành động này sẽ được người nhận coi là một sự ưu ái, một "món quà" bất ngờ, từ đó củng cố thêm lòng biết ơn và sự tôn trọng sâu sắc, giúp mối quan hệ trở nên bền vững hơn. Thomas Fuller cũng đã đưa ra lời cảnh báo: "Lòng tốt không đúng chỗ sẽ chẳng được cảm ơn", nhấn mạnh rằng sự khôn ngoan đi kèm với sự hào phóng là điều kiện tiên quyết để được trân trọng.
Các bước can thiệp để giúp đỡ một cách khôn ngoan
Việc can thiệp và thực hiện nguyên tắc giúp đỡ này đòi hỏi sự chủ động trong việc quản lý kỳ vọng thông qua nhiều bước giải pháp cụ thể:
Thứ nhất, Luôn thiết lập giới hạn rõ ràng ngay từ đầu khi hứa giúp đỡ bất cứ ai. Bạn cần xác định rõ những gì bạn có thể và không thể làm, không đưa ra những lời hứa mơ hồ hoặc cam kết quá lớn ngay lập tức. Điều này tạo ra một "hàng rào" an toàn cho cả hai bên, giúp người nhận không đặt kỳ vọng vượt quá khả năng của bạn và tránh được cảm giác thất vọng về sau.
Thứ hai, Bắt đầu bằng việc hỗ trợ ở mức cơ bản, đủ để giải quyết vấn đề cấp thiết, nhưng không quá mức. Sự hỗ trợ ban đầu nên giống như một "cú hích" để người nhận tự mình bước tiếp. Chiến lược này phù hợp với nguyên tắc tăng dần, giúp người nhận trân trọng những gì họ đang nhận được mà không coi đó là điểm cuối cùng của sự hỗ trợ.
Thứ ba, Giao tiếp rõ ràng về khả năng và giới hạn của bản thân bạn trước khi bắt đầu giúp đỡ. Sự minh bạch này là nền tảng của sự tôn trọng. Khi bạn giải thích rằng nguồn lực (thời gian, tiền bạc, năng lượng) của bạn có giới hạn, người nhận sẽ đánh giá cao sự hy sinh của bạn hơn thay vì chỉ đơn thuần coi đó là điều hiển nhiên mà bạn phải làm.
Thứ tư, Nếu cần tăng cường hỗ trợ, hãy coi đó là một "bất ngờ tích cực" chứ không phải là điều hiển nhiên phải làm. Khi bạn đột ngột cung cấp thêm sự giúp đỡ hoặc hỗ trợ vượt mức cam kết ban đầu, nó sẽ được xem là một hành động hào phóng và tạo ra sự biết ơn sâu sắc, củng cố mối quan hệ tích cực theo chiều hướng đi lên thay vì đi xuống.
Thứ năm, Tránh đưa ra những lời hứa mơ hồ hoặc cam kết quá lớn ngay lập tức. Lời hứa cần phải đi đôi với khả năng thực hiện. Việc cam kết quá mức có thể khiến bạn kiệt sức hoặc không thể hoàn thành, làm sứt mẻ uy tín. Hãy hứa ít hơn những gì bạn có thể làm, và làm nhiều hơn những gì bạn đã hứa.
Thứ sáu, Đánh giá lại định kỳ mối quan hệ để đảm bảo sự giúp đỡ không tạo ra sự phụ thuộc. Mục tiêu cuối cùng của sự giúp đỡ là giúp người khác tự đứng vững. Nếu nhận thấy họ đang ngày càng phụ thuộc, bạn cần giảm dần sự can thiệp và khuyến khích họ tự giải quyết vấn đề của mình, đảm bảo sự tôn trọng lâu dài.
Thứ bảy, Luôn giữ tinh thần là người hỗ trợ chứ không phải là người chịu trách nhiệm hoàn toàn. Hãy nhớ rằng vấn đề là của họ, và bạn chỉ là người đồng hành. Thiết lập tâm thế này giúp bạn tránh khỏi gánh nặng cảm xúc và trách nhiệm, đồng thời giúp người nhận duy trì sự chủ động cần thiết.
Tóm lại, việc giúp đỡ người khác là một nghệ thuật cần sự khôn ngoan và chiến lược rõ ràng, không chỉ là sự nhiệt thành đơn thuần. Bằng cách áp dụng nguyên tắc bắt đầu từ nhỏ rồi tăng dần và chiến lược cốt lõi là "nghiêm trước, nói sau", bạn không chỉ bảo vệ được năng lượng và thời gian của bản thân mà còn xây dựng được những mối quan hệ dựa trên sự tôn trọng chân thành và lâu dài, tránh được cái nhìn tiêu cực về sự "bạc nghĩa". Như chính Winston Churchill đã nói: "Chúng ta tồn tại nhờ những gì ta nhận nhưng chúng ta sống nhờ những gì cho đi", hãy để sự cho đi của bạn là một hành động có chiến lược, mang lại giá trị bền vững và có tác động tích cực lâu dài trong mọi mối quan hệ mà bạn tham gia.
