Với vỏ bọc là một nhà báo làm việc cho các hãng thông tấn phương Tây, Thiếu tướng Phạm Xuân Ẩn đã sống và làm việc trong lòng địch, thu thập và chuyển về cho ta những thông tin tối mật, giúp Bộ Chính trị đưa ra những quyết sách chiến lược sáng suốt. Chính nhờ những đóng góp của ông và đồng đội, ta đã nắm được ý đồ của đối phương trong nhiều chiến dịch quan trọng, góp phần làm nên thắng lợi cuối cùng của cuộc kháng chiến chống Mỹ. Công lao của họ đã được ghi nhận như một phần không thể thiếu trong lịch sử vẻ vang của dân tộc.
Tuổi thơ ham chơi, tinh nghịch
Phạm Xuân Ẩn, tên thật là Phạm Văn Thành, sinh năm 1927 tại Biên Hòa, trong một gia đình viên chức cao cấp của chính quyền thuộc địa. Tuổi thơ của ông là những ngày tháng rong ruổi đầy nghịch ngợm, mê chơi chim chơi cá, ham bắt cá, bắn chim, chân lấm tay bùn.
Trong mắt người cha, một trí thức nghiêm khắc, cậu con trai này hoàn toàn đối lập với hình mẫu của Nguyễn Thị Bình, người con gái giỏi giang, đàng hoàng. Cha ông không ngờ rằng, cả hai người con có tuổi thơ ấn tượng với ông theo hai cách hoàn toàn trái ngược, một ham chơi, một chăm chỉ, sau này đều trở thành những huyền thoại của dân tộc: một người là huyền thoại tình báo, còn người kia là người phụ nữ được mệnh danh là "người đàn bà thép" trên bàn đàm phán ngoại giao tại Hội nghị Paris.
Dù sống trong đặc quyền, gia đình ông không làm ngơ trước cảnh lầm than của người dân. Chính cha ông, một kỹ sư công chánh, đã chứng kiến sự nghèo khổ và bóc lột của người Pháp, từ đó trở thành một người yêu nước thầm lặng.
Tình yêu nước sâu sắc đó đã tác động mạnh mẽ đến Phạm Xuân Ẩn. Ông ý thức được rằng chỉ có đấu tranh giành độc lập mới là con đường duy nhất, và với ông, không có lựa chọn nào khác ngoài Đảng Cộng sản. Ông từng nói: "Chúng tôi biết rằng những người lãnh đạo Đảng Cộng sản sẽ sẵn sàng hy sinh tính mạng của mình vì đất nước."
Hai cuộc đời song hành
Ngay từ khi còn là một thanh niên, Phạm Xuân Ẩn đã dấn thân vào con đường cách mạng. Năm 1945, ông tham gia Thanh niên Tiền phong. Năm 1947, khi chăm sóc cha bệnh nặng tại Sài Gòn, ông đã tích cực tham gia các cuộc biểu tình của học sinh, sinh viên chống Pháp và chống Mỹ.
Từ năm 1950, Phạm Xuân Ẩn bắt đầu nhiệm vụ tình báo đầu tiên tại Sở Thuế quan Sài Gòn. Đây là thời điểm ông chính thức mang trên mình hai cuộc đời, và cuộc đời nào cũng rất thật. Ông là một người sống trong sự giả dối, nhưng lại luôn nói sự thật. Ông từng chia sẻ: "Để kiếm sống, họ phải làm việc cho chế độ Pháp, nhưng không một người Việt Nam nào muốn Tổ quốc mình bị những người nước ngoài đô hộ."
Năm 1952, ông ra Chiến khu D và được Bác sĩ Phạm Ngọc Thạch giao nhiệm vụ điệp viên, chịu trách nhiệm theo dõi sự bắt rễ của người Mỹ tại Việt Nam.
Năm 1954, một cơ hội lịch sử đã đến khi ông được trưng dụng làm bí thư phòng Chiến tranh tâm lý trong Bộ Tổng hành dinh quân đội Pháp. Tại đây, ông đã làm quen với Đại tá Edward Lansdale, người đứng đầu CIA tại Đông Dương. Mối quan hệ này đã mở ra cánh cửa giúp ông thâm nhập vào giới chóp bu của chính quyền Sài Gòn và CIA, thậm chí tham gia thành lập bộ khung 6 sư đoàn bộ binh đầu tiên của Quân lực Việt Nam Cộng hòa và chọn lựa sĩ quan sang Mỹ đào tạo, trong đó có cả Nguyễn Văn Thiệu.
Nghệ thuật thu thập và xử lý thông tin hoàn hảo
Theo chỉ đạo của cấp trên, tháng 10 năm 1957, Phạm Xuân Ẩn sang Mỹ học ngành báo chí tại Quận Cam, California. Tại đây, ông được đào tạo bài bản và học cách suy nghĩ, phân tích thông tin theo trường phái của học giả Sherman Kent.
Phạm Xuân Ẩn với Thẻ nhà báo năm 1965 tại nhà riêng ở thành phố Hồ Chí Minh, Việt Nam, ngày 26/4/2000. Ảnh tư liệu
Sau 2 năm học báo chí ở Mỹ về nước, ông bị đứt liên lạc, vì lúc đó chính quyền Ngô Đình Diệm thực hiện "tố cộng" khốc liệt, truy bắt phần lớn cơ sở cách mạng hoạt động ở miền Nam, những người phụ trách trực tiếp ông, trong đó có ông Mười Hương (Trần Quốc Hương, sau này là Bí thư Trung ương Đảng), đều bị bắt. Dù rất tin tưởng vào sự trung kiên của những người phụ trách mình, nhưng bản thân ông có bị lộ hay không thì ông không thể biết. Do có quen biết với ông Trần Kim Tuyến, trùm mật vụ Phủ tổng thống, trước khi đi học ở Mỹ, ông xin vào làm việc chỗ ông Tuyến. Việc đi Mỹ của ông cũng được ông Tuyến đồng ý vì chắc chắn cơ quan mật vụ đã điều tra kỹ về ông và đã xác minh ông "trong sạch" và đáng tin cậy. "Vào Phủ tổng thống là khó nhất, nó không cho vô tức là nó nghi, nó cho vô thì an toàn", ông Ẩn nói với chúng tôi.
Từ chuyên viên mật vụ Phủ tổng thống, ông được biệt phái sang Việt tấn xã, bắt đầu làm nghề báo chuyên nghiệp. Trần Kim Tuyến sử dụng Việt tấn xã để hoạt động tình báo, còn người lãnh đạo Việt tấn xã thì muốn dựa vào Trần Kim Tuyến để củng cố vị thế của mình, Phạm Xuân Ẩn trở thành một cầu nối.
Đến năm 1960, hãng thông tấn Anh Reuters có ký hợp tác thông tin với Việt tấn xã, cần một người Việt Nam thực hiện dự án. Phạm Xuân Ẩn được mời làm việc này. Ông kể: "Lúc này tôi ăn 3 lương: Phủ tổng thống, Việt tấn xã và Reuters". Nhưng sau một thời gian, ông nói với Trần Kim Tuyến: "Ăn 3 lương coi chẳng giống ai, không có lợi". Ông Tuyến tán thành.
Cuối năm 1960, ông bắt liên lạc được với tổ chức. Đầu 1961, ông chỉ làm việc cho Reuters nhưng vẫn giữ quan hệ chặt chẽ với Phủ tổng thống. Ông còn làm cộng tác viên cho hai nhật báo Mỹ New York Herald Tribune và The Christian Science Monitor. Đến năm 1965, ông chính thức làm cho báo TIME của Mỹ cho đến khi ông "bị lộ" vào năm 1976. Ông trở thành người Việt Nam duy nhất được nhận vào làm chính thức cho tạp chí Time trong suốt 11 năm.
Ông Phạm Xuân Ẩn (tức Trần Văn Trung) đang phỏng vấn Tướng Ba Sao-Tư lệnh Vùng 3 chiến thuật trong một cuộc hành quân năm 1968. Ảnh Tư liệu.
Tài năng báo chí của ông được thể hiện rõ qua phong cách viết sắc sảo: Các bài viết của ông về chiến sự và tình hình chính trị luôn đi thẳng vào vấn đề, phân tích sâu sắc, đưa ra những nhận định mà ít phóng viên nào có được. Những tin tức ông viết cho báo chí trở thành những bài “đinh” được rất nhiều người đón nhận.
Đồng thời, ông đã vận dụng báo chí để thu thập và xử lý thông tin đạt đến trình độ hoàn hảo. Ông đã khéo léo biến công việc báo chí thành một "vũ khí chiến lược", thu thập những thông tin vô cùng quan trọng và gửi về cho cách mạng. Ông còn được mệnh danh là một tay chơi "sành điệu", la cà khắp các vũ trường, nhà hàng, nhưng mỗi cuộc gặp gỡ đều là một cơ hội để ông thu thập tin tức.
Hậu phương vững chắc và mạng lưới tình báo thầm lặng
Để có được sự nghiệp phi thường ấy, Phạm Xuân Ẩn không chỉ dựa vào tài năng cá nhân mà còn là một mắt xích quan trọng trong một mạng lưới tình báo vĩ đại. Mạng lưới này gồm những người đồng chí đã chấp nhận hy sinh thầm lặng, ngày đêm bảo vệ ông, truyền tin và hỗ trợ ông hoàn thành nhiệm vụ.
Hậu phương của ông là sự sẻ chia và hy sinh thầm lặng của gia đình. Vợ ông, bà Thu Nhạn đã chấp nhận cuộc sống đầy bấp bênh, cùng ông che giấu thân phận trước sự nghi ngờ của mọi người, chấp nhận những rủi ro để ông có thể hoàn thành nhiệm vụ. Tình yêu và sự đồng cam cộng khổ của bà chính là điểm tựa vững chắc nhất cho ông. Những người con của ông cũng thấu hiểu và sẻ chia những khó khăn của cha.
Ông Phạm Xuân Ẩn là một điệp viên tài ba, độc nhất vô nhị trong lịch sử tình báo và báo chí. Ông đã xây dựng được một thế đứng vững chắc và sâu rộng trong cả giới chức Mỹ và chính quyền Sài Gòn nhờ mối quan hệ đặc biệt với các nhân vật cấp cao như tướng Lansdale, Colby, và gia đình Ngô Đình Diệm. Cả hai phía đều coi ông như "người nhà" vì họ nghĩ ông là người của bên kia.
Với vai trò là một nhà báo và nhà phân tích xuất sắc, ông đã được tin tưởng và tiếp cận nhiều tài liệu mật. Ngay từ những ngày đầu nối lại liên lạc, ông đã cung cấp tài liệu quan trọng về chiến lược "chống nổi dậy" của Mỹ, mở đường cho "Chiến lược chiến tranh đặc biệt". Ông không "đánh cắp" tài liệu, mà được bác sĩ Trần Kim Tuyến nhờ nghiên cứu và tóm tắt.
Sau đó, ông tiếp tục tiếp cận và nắm bắt được ý đồ của Mỹ ngay từ khi còn "trong trứng nước" thông qua các cuộc trao đổi với các chuyên gia Mỹ như Giáo sư Eugene Staley và Tướng Maxwell Taylor. Ông đã cung cấp nguyên bản các kế hoạch quân sự của đối phương cho Tổng hành dinh kháng chiến.
Trong suốt cuộc kháng chiến, ông Phạm Xuân Ẩn đã cung cấp một khối lượng lớn thông tin tình báo đồ sộ (gần 500 báo cáo, tài liệu hết sức quan trọng) giúp Bộ Chính trị nắm bắt được ý đồ, chiến lược và kế hoạch của Mỹ.
Các tài liệu của tướng Ẩn gửi về được cho là sống động và tỉ mỉ đến mức người ta kể rằng, Đại tướng Võ Nguyên Giáp sau khi đọc đã reo lên: “Chúng ta đang ở trong phòng hành quân của Lầu Năm Góc”.
Khi nguyên bản toàn bộ kế hoạch về chiến lược chiến tranh đặc biệt của Mỹ được chuyển ra Hà Nội, Tổng Bí thư Lê Duẩn đã biểu dương cơ quan tình báo quân sự và coi đây là “chiến công có tầm cỡ quốc tế”.
Trong đó, có những thông tin chiến lượng tạo bước ngoặt quan trọng cho sự thành công của cách mạng Việt Nam trong kháng chiến chống Mỹ cứu nước như:
(1) Chống lại "Chiến tranh đặc biệt": Từ năm 1961, ông đã cung cấp các tài liệu mật về chiến lược "Chiến tranh đặc biệt", giúp quân giải phóng có sự chuẩn bị tốt nhất để đối phó và giành chiến thắng vang dội trong trận Ấp Bắc, mang về cho ông Huân chương Chiến công đầu tiên.
(2) Nhận định sắc bén về Chiến dịch Mậu Thân 1968: Ông đã gửi về những phân tích cho thấy khả năng một cuộc nổi dậy lớn có thể xảy ra. Sau chiến dịch, ông là người đầu tiên nhận định đây là một chiến thắng về mặt chính trị, đã làm lung lay niềm tin của người Mỹ và thúc đẩy họ phải ngồi vào bàn đàm phán tại Paris. Nhà sử học Larry Berman nhận định, báo cáo của ông Ẩn về Mậu Thân là một trong những tài liệu quý giá nhất mà ông thu thập được.
(3) Dự báo thiên tài: Ngay từ những năm 1950, ông đã dự tính được Mỹ sẽ hất cẳng Pháp. Đến năm 1963, ông khẳng định Mỹ sẽ không rút khỏi Việt Nam.
(4) Với những phân tích sắc sảo về sự suy yếu của Quân lực Việt Nam Cộng hòa và Phạm Xuân Ẩn là người đã giải mã chính xác, xuất sắc để trả lời câu hỏi hóc búa đó: Mỹ dứt khoát không đưa quân trở lại miền Nam. Nguồn thông tin này đã giúp Trung ương đề ra quyết tâm chiến lược “Giải phóng miền Nam trong năm 1975”. Sau này, Phạm Xuân Ẩn đã được tặng thưởng huân chương cao quý vì câu trả lời ấy. Đồng thời, để chuẩn bị cho kế hoạch tổng tiến công, ông đã mật báo về những tin tức hết sức quan trọng về các kế hoạch phòng thủ Sài Gòn, về việc Mỹ tìm cách thương thuyết để đi đến một giải pháp chính trị.
Ngày 30/4/1975, Phạm Xuân Ẩn là một trong những nhà báo hiếm hoi chứng kiến khoảnh khắc lịch sử khi xe tăng quân giải phóng húc đổ cổng Dinh Độc Lập. Tuy nhiên, thân phận điệp viên của ông vẫn chưa được tiết lộ. Trong suốt một năm đó, ông phải đối mặt với một cuộc đấu tranh nội tâm đầy cam go giữa việc bảo vệ gia đình và sự nghiệp cách mạng. Vẫn giữ vỏ bọc cũ, ông đã đối diện với nhiều nghi ngờ từ cả hai phía. Bằng lòng dũng cảm và sự nhanh nhạy của một điệp viên, ông đã vượt qua mọi khó khăn, vừa bảo vệ được những người thân yêu, vừa hoàn thành sứ mệnh của mình.
Thân phận điệp viên của ông được giữ bí mật cho đến ngày ông được phong tặng danh hiệu Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân vào năm 1976. Lúc này, cả thế giới mới ngỡ ngàng trước chân dung của người điệp viên huyền thoại mang mật danh X6.
Một huyền thoại được cả hai chuyến tuyến nể trọng
Khi thân phận của ông được tiết lộ sau chiến tranh, nhiều người ở cả hai phía đều kinh ngạc và kính phục.
Nhà sử học Larry Berman, tác giả cuốn sách "Điệp viên hoàn hảo X6", đã gọi ông là "biểu tượng của hòa bình", và nhận xét: "Dù là một nhà báo giỏi, ông ấy còn là một điệp viên xuất sắc hơn." Cuốn sách của ông Berman thậm chí đã được đưa vào chương trình huấn luyện của CIA.
Nhà báo David Halberstam của New York Times, người từng là đồng nghiệp của ông, chia sẻ: "Câu chuyện của Phạm Xuân Ẩn đầy ly kỳ, nhưng tôi vẫn quý Ẩn. Tôi chưa bao giờ cảm thấy bị ông ấy phản bội." Phóng viên Stanley Cloud của tạp chí TIME cũng thừa nhận: "Mặc dù ông ấy hiếm khi tự chắp bút, nhưng sự nghiên cứu và làm việc chăm chỉ, kiến thức và hiểu biết của ông ấy đóng vai trò quan trọng trong hầu như mọi bài báo mà các phóng viên viết ra."
Phóng viên Robert Sam Anson của tạp chí Time từng được Phạm Xuân Ẩn bí mật cứu thoát khỏi Khmer Đỏ ở Campuchia. Khi gặp lại ông sau chiến tranh, Anson hỏi lý do tại sao, Phạm Xuân Ẩn đã trả lời: "Tôi là kẻ thù của nước anh, nhưng anh là bạn tôi."
Ông đã sống một cuộc đời "hai mặt" nhưng trọn vẹn, được cả đối thủ kính trọng. Khi ông qua đời vào năm 2006, Đại tá Nguyễn Văn Tàu (biệt danh Tư Cang) - cụm trưởng cụm H63 Anh hùng, người được mệnh danh là “người suốt đời bảo vệ Phạm Xuân Ẩn” đã viết: "Xuân Ẩn từ nay ẩn thật rồi/Bạn bè thương tiếc mãi không thôi".
Nguyên Thủ tướng Võ Văn Kiệt và ông Mười Hương cũng đã đến tiễn biệt, khẳng định: "Chiến thắng rỡ ràng của chúng ta, ông Ẩn đã đóng góp một phần rất lớn bằng những tài liệu tối quan trọng, những phân tích chiến lược sắc bén, những dự báo quân sự, chính trị thiên tài."
Từ một cậu bé tinh nghịch hâm chơi, Phạm Xuân Ẩn đã trở thành một điệp viên tài ba, một huyền thoại của ngành tình báo, và một người con ưu tú đã cống hiến trọn đời cho sự nghiệp cách mạng của dân tộc, giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước.
Theo dõi cuộc đời và sự nghiệp của Thiếu tướng, Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân Phạm Xuân Ẩn, cùng những chia sẻ của ông và qua lời kể của những người bạn gần gũi ông, chúng ta có thể ai cũng có thể học ở ông ba phẩm chất nổi bật đó là: Sống hòa đồng, sẵn sàng giúp đỡ mọi người và chân thành, không bao giờ gian dối. Đây cũng chính là những phẩm chất của một nhà báo chân chính.
Chia sẻ của Thiếu tướng Phạm Xuân Ẩn với VTV1.
Thay vì dựa vào những kỹ năng tình báo thông thường như ngụy trang hay sử dụng vũ khí, ông lại xem đạo đức và cách đối nhân xử thế là vũ khí sắc bén nhất của mình. Sống hòa đồng giúp ông dễ dàng xây dựng mạng lưới quan hệ rộng khắp, biến những người đối lập thành bạn bè. Sẵn sàng giúp đỡ mọi người lại càng củng cố thêm lòng tin và sự yêu mến của họ, tạo ra một "tấm khiên" bảo vệ ông khỏi sự nghi ngờ. Quan trọng nhất, việc ông luôn giữ sự chân thành trong những việc nhỏ nhặt hằng ngày đã khiến ông trở thành một người tin cậy của mọi người.
Chính sự kết hợp của ba phẩm chất này đã giúp ông hoạt động an toàn giữa lòng địch thủ suốt nhiều năm, biến ông từ một điệp viên trở thành một nhân vật không thể thay thế trong mắt những người xung quanh./.
