Tối 14/2/2025, Hà Nội đã long trọng tổ chức đón nhận làng nghề Gốm sứ Bát Tràng và Dệt Vạn Phúc là thành viên Mạng lưới các thành phố Thủ công sáng tạo Thế giới. Ảnh: Trường Giang.
Trải qua hơn 1.000 năm văn hiến, các làng nghề xưa vẫn còn in dấu ấn lịch sử văn hoá cho tới ngày nay. Tinh hoa làng nghề Hà Nội với nền tảng văn hoá truyền thống tiếp tục sáng tạo, lan tỏa, tạo ra nhiều sản phẩm đáp ứng tiêu dùng trong nước và quốc tế.
Tôn vinh những giá trị truyền thống
Theo Sở Nông nghiệp và phát triển nông thôn, Hà Nội hiện có 1.350 làng nghề và làng có nghề, trong đó 327 làng nghề, làng nghề truyền thống đã được công nhận thuộc địa bàn 24 quận, huyện, thị xã gồm 268 làng được công nhận danh hiệu "Làng nghề", 59 làng được công nhận danh hiệu "Làng nghề truyền thống" với 6/7 nhóm nghề, bao gồm: nhóm chế biến, bảo quản nông, lâm thuỷ sản có 70 làng nghề; nhóm 2 sản xuất hàng thủ công mỹ nghệ có 22 làng nghề; nhóm 3 xử lý chế biến, nguyên vật liệu phục vụ sản xuất ngành nghề nông thôn 16 làng nghề; nhóm 4, sản xuất đồ gỗ, mây tre đan, gốm sứ, thuỷ tinh, dệt may, sợi thiêu ren, đan lát, cơ khí nhỏ 200 làng nghề; nhóm 5, sản xuất và kinh doanh sinh vật cảnh có 14 làng nghề; nhóm 6, sản xuất muối Hà Nội, nhóm này không có làng nghề nào; nhóm 7, các dịch vụ phục vụ sản xuất, đời sống dân cư nông thôn 5 làng nghề.
Các sản phẩm gốm Bát Tràng đã đạt tới trình độ kĩ thuật chế tác cao, tính nghệ thuật và thẩm mỹ sâu sắc. Ảnh: Internet
Tổng doanh thu của 327 làng nghề truyền thống và các làng có nghề năm 2024 đạt trên 24.000 tỷ đồng (tương đương1 tỷ USD), chiếm 1/50 giá trị thành phố Hà Nội sản xuất ra; tạo công ăn việc làm cho hàng trăm nghìn lao động ở khu vực nông thôn. Một số làng nghề có doanh thu cao như làng nghề gốm Bát Tràng có doanh thu mỗi năm trên 2.000 tỷ đồng, tạo công ăn việc làm cho hàng nghìn lao động trong và ngoài địa phương với thu nhập bình quân đạt hơn 70 triệu đồng/người/năm. Làng lụa Van Phúc Sản lượng lụa trong năm 2024 ước tính đạt 1.200.000 mét vải các loại, doanh thu 200 tỷ đồng. Làng nghề điêu khắc mỹ nghệ thôn Sơn Đồng đạt 2.850 tỷ đồng; làng nghề bánh kẹo dệt kim La Phù đạt 1.301 tỷ đồng; làng nghề chế biến nông sản thực phẩm Minh Khai đạt 1.061 tỷ đồng; làng nghề chế biến nông sản thực phẩm Dương Liễu đạt 1.600 tỷ đồng; làng nghề cơ khí nông cụ Phùng Xá doanh thu đạt 1.209 tỷ đồng; làng nghề đồ mộc- may thôn Hữu Bằng đạt gần 1.000 tỷ đồng ...
Thu nhập bình quân của người lao động ở các làng nghề truyền thống phổ biến ở mức từ 4 đến 7 triệu đồng/lao động/tháng. Thu nhập bình quân lao động từng làng nghề truyền thống ở các quận, huyện không đều. Các quận, huyện có lao động thu nhập bình quân đạt cao như: Nam Từ Liêm, Tây Hồ, Hoài Đức, Bắc Từ Liêm, Thạch Thất…đạt từ 50 triệu đồng/người/năm. Các huyện đạt dưới 50 triệu đồng/người/năm như: Chương Mỹ, Quốc Oai, Mỹ Đức…Ngay tại các làng nghề khác nhau, mức thu nhập của các lao động cũng có sự khác nhau như: làng nghề truyền thống xôi Phú Thượng, phường Phú Thượng, Tây Hồ thu nhập lao động bình quân đạt 18,5 triệu đồng/người/ tháng; làng nghề truyền thống nhiếp ảnh thôn Lai Xá, xã Kim Chung, huyện Hoài Đức thu nhập lao động bình quân đạt 10,8 triệu đồng/người/ tháng; làng nghề mây tre đan thôn Thái Hòa, xã Bình Phú, huyện Thạch Thất thu nhập bình quân đạt 11,2 triệu đồng/người/tháng;…
Sắc lụa Vạn Phúc. Ảnh: Internet.
Trong 10 năm trở lại đây, do bước đầu kết hợp công nghệ truyền thống với công nghệ hiện đại, sản phẩm của làng nghề đã tinh xảo, hiện đại hơn, năng suất lao động được nâng cao. Các công đoạn sản xuất vốn sử dụng lao động cơ bắp trước đây như xay nghiền bột ở làng nghề chế biến nông sản thực phẩm, khoan, bào, cưa, xẻ ở làng nghề chế biến lâm sản, kéo bễ quạt lò ở các làng nghề cơ kim khí, nghiền trộn đất ở làng nghề gốm Bát Tràng ... nay đã thay thế bằng máy móc cơ khí, năng suất lao động được nâng cao. Mặc dù có một số công đoạn được sử dụng bằng máy móc thiết bị song đối với ngành nghề thủ công truyền thống như: gốm sứ, mây tre đan, làm nón, gỗ mỹ nghệ, công đoạn sản xuất chính vẫn phải làm bằng tay, không thể áp dụng máy móc cơ giới toàn bộ cho quy trình sản xuất, vì vậy sản phẩm làng nghề vẫn giữ được nét độc đáo riêng có. Song do phần lớn máy móc công cụ là tự chế tạo, chuyển đổi công năng hoặc có nguồn gốc do các doanh nghiệp quốc doanh thanh lý hoặc nhập khẩu từ các nước có trình độ công nghệ thấp nên năng suất và chất lượng sản phẩm bị ảnh hưởng. Qua đó cũng có thể thấy về tiềm năng áp dụng khoa học công nghệ để nâng cao năng suất chất lượng sản phẩm thủ công nói chung và thủ công mỹ nghệ nói riêng.
Đặc biệt, sự phát triển làng nghề đã tạo nhiều cơ hội việc làm cho người trong độ tuổi lao động, người khuyết tật... Làng nghề phát triển giúp tăng thu nhập cho người dân, rút ngắn khoảng cách về thu nhập cho người nghèo ở nông thôn. Hơn nữa, sự phát triển của làng nghề còn tạo điều kiện kết nối cộng đồng, phát triển giá trị văn hóa, lịch sử truyền thống, lưu giữ tinh hoa nghệ thuật từ đời này sang đời khác.
Nhờ quá trình tìm tòi sáng tạo, các nghệ nhân làng Hạ Thái đã phát hiện ra nhiều màu mới với nhiều sắc độ khác nhau. Ảnh: Internet.
Bên cạnh những kết quả đạt được nói trên, làng nghề Hà Nội cũng có nhiều khó khăn hạn chế. Khó khăn về vốn, mặc dù Chính phủ và Thành phố trong thời gian qua đã có chính sách hỗ trợ vốn vay cho các làng nghề sản xuất hàng xuất khẩu, nhưng thực tế có tới 80% các làng nghề, các chủ làng nghề không tiếp cận được với các nguồn vốn hỗ trợ, ưu đãi đó; Thị trường bấp bênh, trải qua nhiều khâu trung gian. Sức cạnh tranh của các sản phẩm xuất khẩu kém, thường bị ép giá trên thị trường. Công tác quảng bá thương hiệu sản phẩm của làng nghề chưa mạnh, quy mô nhỏ theo hướng “mạnh ai nấy làm”; Chưa có chiến lược quảng bá chung cho các sản phẩm làng nghề; Công nghệ lạc hậu, không cải tiến, các sản phẩm xuất khẩu của các làng nghề Hà Nội có chất lượng chưa tốt, chưa đồng đều, trình độ thẩm mỹ chưa cao, mẫu mã chưa đổi mới. Sản phẩm chủ yếu được sản xuất theo các mẫu thiết kế của khách hàng nước ngoài; Khó khăn về vùng nguyên liệu, tuy nước ta có nhiều nguồn nguyên liệu quý, có thể cung cấp nguyên liệu cho sản xuất tại các làng nghề nhưng lại thiếu các quy hoạch cụ thể và phù hợp. Thực tế, nguyên liệu khai thác trên địa bàn Thành phố mới đáp ứng 20% nhu cầu sản xuất của các làng nghề; Cơ sở hạ tầng nhiều làng nghề bị xuống cấp (đường xá hư hỏng, thiếu điện, nước v.v…); Mặt bằng của các cơ sở sản xuất tại các làng nghề chật hẹp, không có nơi để chứa nguyên liệu và sản phẩm;….
Phát triển làng nghề gắn với chương trình OCOP và hội nhập quốc tế
Mỗi làng nghề ở Hà Nội đều mang bản sắc riêng, tạo ra sản phẩm độc đáo, tinh xảo, mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc.
Các làng nghề Hà Nội đang góp phần tích cực vào chuyển dịch cơ cấu, phát triển kinh tế nông thôn, tạo tiền đề thực hiện thành công chương trình mỗi xã một sản phẩm (OCOP) và xây dựng nông thôn mới trên địa bàn thành phố. Tính đến nay, có 745/2.711 sản phẩm OCOP trên địa bàn là sản phẩm của làng nghề, chiếm 27,48% tổng sản phẩm OCOP toàn thành phố.
Thực hiện Quyết định số 148/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ về việc ban hành bộ tiêu chí và quy trình đánh giá, phân hạng sản phẩm Chương trình Mỗi xã một sản phẩm, Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Hà Nội bước đầu đánh giá, phân hạng, quyết định trao bằng chứng nhận 544 sản phẩm OCOP, trong đó có 440 sản phẩm 3 sao, 104 sản phẩm tiềm năng 4 sao, của 200 chủ thể.
Các sản phẩm được đánh giá đa dạng về chủng loại, gồm: 280 sản phẩm thực phẩm chế biến chiếm 51,5%; 16 sản phẩm thực phẩm thô, sơ chế chiếm 2,9%; 61 sản phẩm thực phẩm tươi sống, chiếm 11,2%; 16 sản phẩm đồ uống, chiếm 2,9%; 1 sản phẩm thảo dược, chiếm 0,2%; 142 sản phẩm thủ công mỹ nghệ, vải may mặc chiếm 26,1%; 28 sản phẩm sinh vật cảnh, chiếm 5,1%. Tổng số sản phẩm từ làng nghề tham gia đánh giá, phân hạng sản phẩm OCOP là 141/544, chiếm 25,9%.
Những làng nghề nổi tiếng của Hà Nội phải kể đến là làng nghề gốm Bát Tràng (huyện Gia Lâm) ra đời cách nay hơn 500 năm, từ thời Hậu Lê. Với kinh nghiệm lâu đời, đội ngũ nghệ nhân khôi phục được một số đồ gốm từ các thời: Lý, Trần, Lê, Mạc… Gốm Bát Tràng được làm từ kỹ thuật tạo men và nung lò vô cùng tỉ mỉ, chuẩn xác, có sự hài hòa trong hình thể, màu sắc...
Làng nghề Lụa Vạn Phúc (quận Hà Đông) có sản phẩm lụa chất lượng tốt và lâu đời nhất Việt Nam. Lụa Vạn Phúc tinh xảo, đường nét, hoa văn đa dạng, sang trọng, tinh tế. Hiện, làng lụa Vạn Phúc ngày càng phát triển, trở thành điểm du lịch tham quan cho nhiều khách du lịch khám phá, tìm hiểu nét đẹp truyền thống.
Là làng nghề thủ công truyền thống được ra đời và phát triển từ khoảng giữa thế kỉ XVII, làng nghề mây tre đan Phú Vinh (huyện Chương Mỹ) nổi tiếng với nghề đan truyền thống từ nguyên liệu tre, nứa, trúc… Qua bàn tay khéo léo, tinh hoa, thợ thủ công đã cho ra những tác phẩm mây tre vô cùng xuất sắc, độc đáo; đặc biệt, sản phẩm thân thiện môi trường, được nhiều du khách yêu thích.
Làng Chuông (huyện Thanh Oai) cũng nổi tiếng với nghề làm nón cách đây vài thế kỷ. Chiếc nón lá gắn liền với người phụ nữ Việt Nam bên tà áo dài thướt tha tôn vẻ kiều diễm, e ấp, vô cùng duyên dáng...
Làng nghề sơn mài Hạ Thái (huyện Thường Tín) có từ khoảng thế kỷ XVII. Lúc đó, làng mới chỉ có nghề sơn đồ nét, được trọng dụng vì nhiều nghệ nhân tài hoa, khéo léo. Chính vì chuyên nghề gia công đồ cho vua, quan lúc bấy giờ nên người ta gọi nơi đây là làng nghề "dâng vua". Những năm 30 của thế kỷ trước, phường sơn son thếp vàng Hạ Thái có nhiều đổi thay lớn trong quá trình giao lưu cải biến văn hóa Đông - Tây. Những họa sĩ Việt Nam đầu tiên học trường Mỹ thuật Đông Dương đã tìm tòi, phát hiện thêm vật liệu khác như vỏ trứng, ốc, cật tre… Đặc biệt, nghệ nhân và thợ lành nghề còn đưa thêm kỹ thuật mài để tạo kỹ thuật sơn mài độc đáo.
Cũng ở huyện Thường Tín, các làng nghề thêu ren Dũng Tiến và Quất Động chuyên thêu câu đối, bức trướng… treo ở đình, chùa; các loại trang phục cung đình. Các làng nghề này ngày càng phát triển, đa dạng các mặt hàng như áo gối, tranh thêu, quần áo… Qua bàn tay khéo léo, tỉ mỉ của các nghệ nhân, các sản phẩm trở nên độc đáo, tinh xảo, hàm chứa ý nghĩa sâu sắc...
Những năm gần đây, các làng nghề truyền thống của thành phố Hà Nội có sức hấp dẫn du khách trong và ngoài nước bởi những giá trị văn hóa lâu đời và sự sáng tạo của những người thợ lành nghề qua từng sản phẩm thủ công đặc trưng, như làng đúc đồng Ngũ Xã, làng kim hoàn Định Công, làng nghề mây tre đan Phú Vinh, làng chuồn chuồn tre Thạch Xá, làng nón Chuông, làng sơn mài Hạ Thái, làng quạt Chàng Sơn, làng rối nước Đào Thục, làng hoa Tây Tựu, làng thêu Quất Động, làng lụa Vạn Phúc, làng gốm Bát Tràng, làng cốm Mễ Trì... Việc phát triển du lịch làng ghề, gắn kết sản phẩm thủ công mỹ nghệ với thị trường du lịch được coi là định hướng chung của thành phố Hà Nội hiện nay. Giá trị sản xuất làng nghề của Hà Nội hiện nay tương đương 1 tỷ USD, trong đó giá trị kim ngạch xuất khẩu khoảng 200 triệu USD. Thành phố Hà Nội rất quan tâm đến chính sách phát triển làng nghề; có đề án bảo tồn làng nghề; đẩy mạnh đào tạo nghề, truyền nghề, cấy nghề những nơi chưa có nghề; có chương trình khuyến công, hỗ trợ chuyển giao, đổi mới công nghệ sản xuất, xử lý môi trường; hoàn thiện hạ tầng kỹ thuật các làng nghề truyền thống thành những điểm du lịch hấp dẫn khách du lịch.
Làng nghề giữ vai trò quan trọng trong việc phát triển du lịch văn hóa. Đây chính là lợi thế, cũng là tiềm năng không chỉ cho ngành du lịch của thành phố Hà Nội mà cho cả sự phát triển của các làng nghề truyền thống của cả nước. Hà Nội chú trọng phát triển làng nghề gắn với chương trình OCOP và xây dựng nông thôn mới. Các sản phẩm làng nghề đạt tiêu chuẩn OCOP không chỉ được nâng cao chất lượng, mà còn có cơ hội tham gia vào chuỗi cung ứng toàn cầu. Đặc biệt, chương trình nông thôn mới nâng cao giúp cải thiện hạ tầng làng nghề, tạo điều kiện cho sản xuất phát triển bền vững.
Song song với đó, Hà Nội chú trọng đưa làng nghề hội nhập quốc tế. Tối 14/2/2025, tại Hoàng thành Thăng Long, Hà Nội đã long trọng tổ chức đón nhận làng nghề Gốm sứ Bát Tràng và Dệt Vạn Phúc là thành viên Mạng lưới các thành phố Thủ công sáng tạo Thế giới. Trao tặng danh hiệu “Làng nghề thủ công thế giới về gốm sứ” cho Bát Tràng, và làng “Làng nghề thủ công thế giới về dệt lụa” cho Vạn Phúc, ông Saad al-Qaddumi, Chủ tịch Hội đồng Thủ công thế giới nêu rõ: Việt Nam, đặc biệt là các làng nghề truyền thống tại Hà Nội, từ lâu đã nổi tiếng với những sản phẩm thủ công tinh xảo, được gìn giữ và phát triển qua nhiều thế kỷ. Từ những sản phẩm gốm sứ tinh mỹ của Bát Tràng đến những tấm lụa mềm mại của Vạn Phúc, đây không chỉ đơn thuần là kế sinh nhai, mà còn là những biểu tượng sống động của văn hóa, sáng tạo và tinh thần kiên cường của người Việt Nam.
Kết quả này đã giúp Hà Nội khẳng định vị thế trên bản đồ văn hóa thế giới, đồng thời là cơ hội để các làng nghề nâng cao năng lực cạnh tranh, bảo tồn giá trị truyền thống, mở rộng thị trường, đẩy mạnh giao lưu văn hóa quốc tế và thúc đẩy phát triển bền vững. Đây cũng là cơ hội lớn để quảng bá sản phẩm thủ công mỹ nghệ của Việt Nam ra thế giới, giúp các làng nghề hội nhập sâu hơn trong chuỗi giá trị toàn cầu. Đồng thời, việc này mở ra nhiều cơ hội hợp tác, giao thương với các đối tác quốc tế.
Tuy nhiên, công tác phát triển nghề và làng nghề ở thành phố Hà Nội vẫn chưa tương xứng với tiềm năng, lợi thế của Thủ đô. Hầu hết doanh nghiệp làng nghề trên địa bàn đều có hoạt động ở quy mô nhỏ, tự phát và gặp phải không ít những khó khăn, như thiếu mặt bằng để sản xuất tập trung, thiếu đội ngũ lao động có tay nghề cao, thiếu vốn để đầu tư đổi mới công nghệ, thiết bị máy móc nhằm nâng cao sản lượng, chất lượng sản phẩm. Khả năng cạnh tranh của làng nghề thấp, nguồn nguyên liệu không ổn định, chưa tạo nhiều thương hiệu hàng hóa, sức tiêu thụ sản phẩm còn hạn chế. Trong khi, một số sản phẩm truyền thống bị mai một, suy giảm; kết cấu hạ tầng các làng nghề, nhất là đường giao thông xuống cấp, chưa đồng bộ, môi trường làng nghề bị ô nhiễm, chưa có biện pháp khắc phục… Điều này trở thành rào cản lớn đối với sự phát triển của các làng nghề truyền thống nói chung, đến việc phát triển, bảo tồn làng nghề truyền thống.
Giám đốc Sở NN và PTNT Hà Nội Nguyễn Xuân Đại nhấn mạnh: Thủ đô Hà Nội được gọi là “đất trăm nghề”. Để các làng nghề tiếp tục được phát triển, công tác tuyên truyền, phổ biến chủ trương đường lối của Đảng, nhà nước, của thành phố về vai trò, ý nghĩa của việc bảo tồn, phát triển làng nghề được TP. Hà Nội chú trọng nhằm để cán bộ, đảng viên, Nhân dân hiểu, tạo sự đồng thuận của toàn xã hội, thống nhất về nhận thức và hành động. Cùng với đó, thường xuyên rà soát các văn bản về cơ chế, chính sách liên quan đến bảo tồn, phát triển làng nghề; điều chỉnh, bổ sung và thống nhất triển khai trên địa bàn nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho đầu tư và phát triển nghề, làng nghề.
Hà Nội cũng sẽ tăng cường công tác đào tạo nghề theo hình thức truyền nghề, nhân cấy nghề, khuyến khích các nghệ nhân, thợ giỏi tham gia đào tạo nghề, truyền nghề chú trọng các nghề truyền thống, cổ truyền. Chủ động phối hợp với các Sở liên quan hướng dẫn UBND cấp huyện rà soát xây dựng hồ sơ đề nghị xét công nhận danh hiệu “làng nghề, nghề truyền thống và làng nghề truyền thống” Hà Nội, góp phần đưa chương trình số 04 của Thành ủy Hà Nội về trước 1 năm, với mục tiêu tham mưu thành phố công nhận danh hiệu “làng nghề, nghề truyền thống và làng nghề truyền thống” cho 26 làng nghề.
Bên cạnh đó, Hà Nội triển khai hiệu quả chương trình OCOP, tổ chức đánh giá, phân hạng ít nhất 400 sản phẩm mới dự thi. Các quận, huyện, thị xã tiếp tục chỉ đạo, hỗ trợ các chủ thể đánh giá, phân hạng lại các sản phẩm đã hết thời hạn; hỗ trợ các chủ thể nâng cấp những sản phẩm OCOP đã được đánh giá, phân hạng hàng năm để dự thi nâng hạng sản phẩm OCOP.
Mặt khác, Hà Nội cũng tăng cường các hoạt động xúc tiến thương mại để đưa các sản phẩm nông sản chủ lực và sản phẩm OCOP vào các hệ thống siêu thị, cửa hàng kinh doanh nông sản thực phẩm an toàn, cửa hàng kinh doanh đồ thủ công mỹ nghệ, điểm tư vấn giới thiệu và bán sản phẩm OCOP, các sàn giao dịch điện tử, bán hàng Online... để sản phẩm OCOP trở thành một thương hiệu mạnh được đông đảo người tiêu dùng trong nước và quốc tế nhận diện, tiêu thụ sản phẩm.
Thành phố tiếp tục thực hiện quyết liệt các giải pháp để hỗ trợ, giải quyết vướng mắc cho doanh nghiệp làng nghề; nhất là tiếp tục tháo gỡ những khó khăn, vướng mắc trong giải quyết thủ tục hành chính, cải thiện môi trường đầu tư kinh doanh theo tinh thần Luật Thủ đô sửa đổi được thể hiện trong nội dung Quyết định số 282/QĐ-UBND ngày 15/01/2025 của UBND thành phố về việc phê duyệt "Đề án tổng thể phát triển làng nghề trên địa bàn thành phố Hà Nội giai đoạn 2025-2030, tầm nhìn đến năm 2050".
V.X.B
