I. Tư duy phản biện là gì?
1. Khái niệm tư duy phản biện
Tư duy phản biện hay critical thinking là khả năng suy nghĩ rõ ràng, hiểu rõ mối liên hệ hợp lý giữa các ý tưởng và có lập luận đúng đắn về những điều bạn đang tin. Tư duy phản biện gồm khả năng vận dụng suy nghĩ độc lập (independent thinking) và suy nghĩ phản chiếu (reflective thinking), có nghĩa là khả năng giữ vững suy nghĩ, lập trường và phản xạ, phản ánh những suy nghĩ trái chiều.
2. Đặc điểm tư duy phản biện
Người có tư duy phản biện thường có khả năng hiểu sự gắn kết logic giữa các quan điểm, nhận dạng, phát triển và đánh giá các lập luận, tìm ra những sự không nhất quán và lỗi sai phổ biến trong cách lập luận. Nhờ đó họ có thể giải quyết vấn đề một cách có hệ thống, nhận dạng sự liên quan và tầm quan trọng của các ý tưởng, xem xét cách lập luận và sự đúng đắn trong quan điểm, niềm tin của người khác.
Một đặc điểm cần lưu ý về tư duy phản biện đó là nó không chỉ là việc tích lũy, ghi nhớ thông tin. Người có trí nhớ tốt và hiểu biết nhiều chưa chắc có tư duy phản biện tốt nhưng người có tư duy phản biện tốt sẽ có khả năng sử dụng thông tin để giải quyết vấn đề, suy luận ra hệ quả, đồng thời tìm kiếm những nguồn thông tin liên quan để tăng hiểu biết của mình về vấn đề đó.
Tư duy phản biện không phải là thích tranh cãi, chỉ trích người khác hay vạch trần những thiếu sót và sai lầm trong lập luận. Những kỹ năng này, về mặt tích cực, giúp chỉ ra những điểm thiếu sót, các khía cạnh khác nhau giúp mọi người hiểu rõ vấn đề bằng những lập luận quan trọng, đưa ra góp ý mang tính xây dựng.
II. Tầm quan trọng tư duy phản biện
- Tư duy phản biện cần thiết cho mọi lĩnh vực: Bất kể bạn làm trong ngành nghề, lĩnh vực nào thì khả năng tư duy phản biện cũng rất quan trọng và cần thiết. Bởi vì khả năng suy nghĩ rõ ràng, đưa ra lập luận sắc bén có thể giúp các vấn đề được giải quyết đúng đắn. Có thể coi đó là “tài sản” quý giá, yếu tố cần có để trở thành leader giỏi. Đặc biệt, nếu làm việc trong lĩnh vực giáo dục, tài chính, quản trị hay pháp lý, thì tư duy phản biện hiển nhiên cực kỳ quan trọng.
- Tư duy phản biện thúc đẩy nền kinh tế tri thức: Nền kinh tế mới với sự phát triển của công nghệ thông tin (IT) đặt ra những nhu cầu ngày càng tăng vào kỹ năng tư duy của con người. Cụ thể là khả năng tư duy phản biện, vận dụng trí óc linh hoạt, phân tích thông tin, tích hợp các nguồn kiến thức đa dạng vào giải quyết vấn đề. Những kỹ năng này giúp con người liên tục tạo ra những cải tiến mới, thúc đẩy phát triển nền kinh tế hiện đại.
- Tư duy phản biện cải thiện các kỹ năng thuyết trình và ngôn ngữ: Việc nói hoặc kỹ năng thuyết trình đơn giản là việc sắp xếp từ ngữ và diễn đạt ra bằng lời nói. Tư duy phản biện hay suy nghĩ rõ ràng, có hệ thống có thể cải thiện cách mà chúng ta diễn đạt các ý tưởng và phân tích cấu trúc logic của văn bản. Nó giúp chúng ta tăng khả năng trình bày, diễn đạt và hiểu rõ những gì đã được viết.
- Tư duy phản biện thúc đẩy sáng tạo: Sáng tạo không chỉ là suy nghĩ ra các ý tưởng mới lạ, chưa từng có trước đây. Mà ý tưởng sáng tạo cần phải hữu ích, liên quan đến vấn đề cần giải quyết và không có nhiều rủi ro khi áp dụng. Tư duy phản biện đóng vai trò cốt lõi trong việc đánh giá các ý tưởng mới, lựa chọn những ý tưởng tốt nhất và điều chỉnh nếu cần thiết để ý tưởng sáng tạo được hoàn hảo hơn. Vì thế, có một phương pháp rèn luyện tư duy sáng tạo tốt sẽ thúc đẩy sự phát triển của tư duy phản biện và cải thiện hiệu quả công việc.
- Tư duy phản biện giúp phản chiếu bản thân (self-reflection): Để kiểm soát, làm chủ cuộc sống và làm nó trở nên có ý nghĩa thì chúng ta luôn cần có mindset của mình và tỉnh táo khi ra quyết định. Tư duy phản biện sẽ giúp chúng ta nhìn nhận bản thân một cách khách quan từ những góp ý của người khác, nhờ đó điều chỉnh bản thân theo hướng tốt hơn.
III. 2 loại tư duy phản biện phổ biến
1. Tư duy phản biện tự điều chỉnh
Tư duy phản biện tự điều chỉnh là quá trình bản thân tự tranh luận với những quan điểm của chính mình trong nội tâm. Trước một vấn đề nào đó, mỗi người đều sẽ có những suy nghĩ riêng và ý kiến chủ quan, những ý kiến đó có thể đúng, hoặc sai. Và người có tư duy phản biện tự điều chỉnh sẽ tự mình đánh giá, phản bác lại các ý kiến đó để tự hoàn thiện và đưa ra ý kiến phản biện mà bản thân cảm thấy hoàn chỉnh nhất.
2. Tư duy phản biện ngoại cảnh
Tư duy phản biện ngoại cảnh là việc đưa ra những ý kiến, suy nghĩ khách quan bản thân cho là đúng đắn để phản biện với những ý kiến sai lệch về vấn đề. Trong bất kỳ một cộng đồng, tập thể nào thì mỗi cá thể cũng sẽ có cách suy nghĩ, lập luận khác nhau. Từ đó, xuất hiện nhiều quan điểm, ý kiến trái chiều, có ý kiến đúng và có ý kiến có thể sẽ lệch đi so với chân lý.
Tư duy phản biện ngoại cảnh giúp chúng ta biết tổng hợp, đánh giá tổng thể ý kiến, quan điểm của người khác một cách khách quan từ đó giải quyết vấn đề một cách đúng đắn nhất mà không phải theo ý kiến chủ quan của bản thân.
3. Kỹ năng cần có trong tư duy phản biện
- Kỹ năng quan sát: Quan sát là bước đầu tiên để nhận diện mọi vấn đề, người quan sát tốt có thể nhanh chóng cảm nhận và xác định vấn đề nhờ những chi tiết, sự vật, sự việc mình để ý và nhìn thấy. Đây là một trong những kỹ năng mềm giúp chúng ta dễ dàng hiểu được các khả năng và nguy cơ có thể xảy ra, bước đầu đưa ra phán đoán, dự đoán vấn đề để hình thành lối suy nghĩ và ý kiến riêng của bản thân.
- Kỹ năng phân tích: Khi đã quan sát đầy đủ các khía cạnh, sự vật, sự việc và xác định vấn đề trọng tâm thì kỹ năng phân tích là rất quan trọng. Kỹ năng này giúp bạn tìm ra những thông tin quan trọng, liên quan trực tiếp đến vấn đề, loại bỏ thông tin không liên quan một cách khách quan, không thiên vị.
- Kỹ năng suy luận: Suy luận cũng là một kỹ năng quan trọng trong tư duy phản biện, nó giúp bạn đưa ra kết luận về những thông tin bạn đã tổng hợp và phân tích. Người có kỹ năng suy luận có thể phát triển câu trả lời từ những thông tin hạn chế mình có được, từ đó nhanh chóng đưa ra kết luận để trình bày với người khác.
- Kỹ năng giao tiếp: Mọi nỗ lực phân tích, suy luận vấn đề của bạn đều sẽ trở thành vô nghĩa nếu bạn không biết cách trình bày rõ ràng, thuyết phục với người khác. Vì vậy mà trong tư duy phản biện, kỹ năng giao tiếp đóng vai trò rất quan trọng, nhất là trong các buổi họp ý tưởng, tìm ra giải pháp xử lý vấn đề. Nếu muốn ý kiến phản biện của mình được mọi người nhìn nhận, xem xét thì bạn cần luyện tập khả năng giao tiếp. Ngoài ra, kỹ năng giao tiếp tốt là công cụ hữu hiệu để rèn luyện kỹ năng đàm phán.
- Kỹ năng giải quyết vấn đề: Sau khi đã nhìn nhận, phân tích, suy luận và nghĩ ra các giải pháp thì tiếp theo bạn phải biết cách chọn ra một hoặc một vài phương án tốt nhất để giải quyết vấn đề. Với kỹ năng giải quyết vấn đề, bạn phải lựa chọn phương án thiết thực, rõ ràng các bước, khách quan, được mọi người hiểu và đồng tình. Nếu biết giải quyết tốt vấn đề thì những ý kiến phản biện của bạn sẽ được mọi người dễ dàng đồng thuận.
IV. Rèn luyện và phát triển tư duy phản biện
1. Tích cực trau dồi kiến thức
Người nắm nhiều thông tin chắc chắn là người có lợi thế trong mọi cuộc tranh luận. Tuy nhiên, ở đây không nhấn mạnh việc “chiến thắng” khi tranh luận mà tập trung vào tinh thần tích cực trau dồi kiến thức.
Bạn không chỉ tìm tòi, học hỏi kiến thức chuyên ngành hoặc thông tin liên quan trực tiếp đến vấn đề cần giải quyết mà còn phải luôn chú ý quan sát, thu thập mọi thông tin bạn cho là hỗ trợ bản thân trong một tình huống nào đó. Nếu nắm rõ nhiều thông tin thì trong các cuộc phản biện, bạn sẽ là người có ưu thế và dễ thuyết phục người khác.
2. Có một tầm nhìn khách quan
Để phản biện và đưa ra ý kiến đóng góp đúng đắn, được mọi người đồng thuận thì bạn cần có một cái nhìn khách quan về vấn đề, không chỉ suy nghĩ theo ý kiến chủ quan và cảm xúc hay cái tôi của bản thân. Tuy nhiên, con người chúng ta thường dễ mắc phải lỗi chỉ nghĩ theo hướng của bản thân mà bỏ qua các ý kiến đóng góp từ người khác. Do đó, cần phải luyện tập kỹ năng lắng nghe, suy xét từ nhiều khía cạnh khác nhau trong mọi vấn đề.
3. Tập đặt câu hỏi, đưa ra giả định
Một vấn đề luôn luôn có nhiều khía cạnh khác nhau và những góc khuất mà nếu chúng ta chỉ suy nghĩ sơ qua thì sẽ không tìm ra được. Do đó, bạn nên tập đặt những câu hỏi mở, câu hỏi đào sâu và đưa ra giả định, tự trả lời để nhận ra những yếu tố quan trọng. Chắc chắn bạn sẽ bất ngờ với những điều mình tìm ra sau khi tự trả lời các câu hỏi đó.
4. Xem xét lại vấn đề nhiều lần
Sau khi đã đưa ra những ý kiến và nhận định riêng bạn lên xem xét lại vấn đề nhiều lần, lật lại vấn đề từ nhiều khía cạnh khác. Khi xem xét như vậy nhiều lần thì bạn có thể bổ sung những ý quan trọng hoặc tìm ra lỗ hổng của những suy nghĩ, lập luận trước đó. Nếu không xem xét kỹ thì người khác sẽ tìm thấy những điểm có thể phản bác lại ý kiến của bạn.
5. Kết luận dựa trên tình hình thực tế
Trong quá trình tư duy phản biện, bạn có thể sẽ gặp phải nhiều ý kiến trái chiều. Tuy nhiên, trước những phản bác đó bạn hãy bình tĩnh và phân tích lại vấn đề một lần nữa theo hướng thực tế, không bị chi phối bởi suy nghĩ của người khác hay của chính bản thân. Khi xem xét sự việc và đưa ra kết luận dựa trên thực tế thì khi triển khai ý tưởng sẽ không gặp quá nhiều khó khăn. Chúng ta cũng cần lưu ý không kết luận vấn đề theo cảm tính vì nó không chỉ khiến tư duy và kiến thức của bạn bị sai lệch mà còn khiến bạn không được người khác đánh giá cao.
6. Sử dụng sơ đồ hóa ý kiến
Để nhận biết rõ hơn về một vấn đề, sau khi đã tổng hợp đầy đủ các thông tin cần thiết, bạn có thể xây dựng một sơ đồ trên giấy hoặc trong đầu. Nêu ra chính xác vấn đề bằng các câu hỏi 5W-1H Ai? Cái gì? Ở đâu? Khi nào? Tại sao? Như thế nào? Sau đó, dựa trên những cơ sở khoa học và suy nghĩ logic, hãy liệt kê từng câu trả lời. Từ đó rút ra kết luận và nguyên nhân cho vấn đề đang nghiên cứu.
7. Quy trình cải thiện tư duy phản biện
- Xác định vấn đề, đặt câu hỏi: Đầu tiên bạn phải xác định rõ vấn đề và câu hỏi chính cho vấn đề này. Vấn đề càng rõ ràng, càng thu hẹp thì càng dễ cho bạn tìm ra câu trả lời và giải pháp. Hãy tận dụng tối đa khả năng quan sát, nhận định để xác định chính xác vấn đề.
- Thu thập dữ liệu, ý kiến và lập luận: Sau khi đã xác định vấn đề, bạn cần tìm kiếm thật nhiều thông tin liên quan đến vấn đề và thu thập nhiều ý kiến, lập luận khác nhau để có cái nhìn toàn diện về vấn đề. Nên lựa chọn những nguồn đáng tin cậy, có uy tín để thu thập được thông tin chất lượng.
- Phân tích và đánh giá dữ liệu: Dữ liệu thu thập về đôi khi là rất nhiều, không phải dữ liệu nào cũng quan trọng. Vì vậy trong bước này bạn cần đánh giá và lựa chọn cơ sở dữ liệu quan trọng, liên quan trực tiếp với vấn đề, nhìn nhận lại các ý kiến đánh giá có đúng hay không.
- Xác định các giả định: Dựa trên dữ liệu đã phân tích, bạn có thể đưa ra những giả định cho cách giải quyết vấn đề. Trong bước này, bạn có thể tận dụng tối đa tư duy logic và sáng tạo để suy nghĩ ra nhiều giả định khác nhau.
- Xác lập ý nghĩa cho từng giả thuyết: Các giả định đã đưa ra thì bạn cần xem xét lại về ý nghĩa của chúng, giả thuyết nào có khả năng đem lại kết quả tốt nhất trong hoàn cảnh hiện tại. Bạn cần xác lập cho từng giả thuyết đã lập ra, không nên bỏ sót giả thuyết nào.
- Đưa ra quyết định/ đi đến kết luận: Đây là bước quan trọng nhất vì nó mang tính quyết định. Bạn cần xem xét lại toàn bộ vấn đề, hoàn cảnh, môi trường xung quanh và các giải pháp đã đưa ra một lần nữa, xác định ưu nhược điểm của từng giải pháp. Cuối cùng là kết luận về vấn đề gốc rễ và đưa ra giải pháp tốt nhất.
- Bày tỏ quan điểm cá nhân: Để ý kiến của bạn được mọi người công nhận thì hãy chuẩn bị thật kỹ trong đầu về những điều mình tin là đúng, chuẩn bị cách trả lời cho các câu hỏi phản biện. Và hãy mang tâm thế tự tin, trình bày rõ ràng, không e sợ để thuyết phục người khác.
V. Tổng hợp sách hay về tư duy phản biện
1. Cẩm nang tư duy phản biện: Khái niệm và công cụ
Đây là một cuốn sách nằm trong bộ sách tư duy gồm 6 cuốn của Richard Paul và Linda Elder. Cuốn sách chỉ vỏn vẹn 46 trang nhưng khi đọc nó bạn sẽ khám phá tư duy phản biện trong một thế giới đầy thú vị.
Bên cạnh đó, những triết lý sắc sảo và những quy tắc áp dụng sẽ giúp bạn có một cái nhìn toàn diện hơn về tư duy phản biện. Cuốn sách này khá khó vì những triết lý về tư duy nói chung và tư duy phản biện nói riêng được trình bày hơi trừu tượng. Tuy nhiên nếu bạn thực sự hiểu rõ bản chất của tư duy phản biện thì đây là một cuốn sách rất đáng đọc.
2. Tư duy nhanh và chậm - Thinking fast and slow
Tư duy nhanh và chậm - Thinking fast and slow là một tác phẩm khoa học rất nổi tiếng nói về tính hợp lý và phi lý của con người trong tư duy được viết bởi Daniel Kehlmann. Cuốn sách được chia làm hai phần tương phản nhau là: tư duy nhanh và tư duy chậm vô cùng thú vị.
Tư duy nhanh được sử dụng thường xuyên, tự động, mang tính rập khuôn, cảm tính. Tư duy chậm ít khi được sử dụng, thường dùng logic và ý thức. Sau khi đọc xong cuốn sách này, bạn sẽ có thể sẽ nhận ra bản thân mình là người tư duy nhanh hay chậm, tư duy cảm tính hay khách quan, mình có khả năng tư duy phản biệt không. “Tư duy nhanh và chậm” đã đạt được rất nhiều bình chọn cho các giải thưởng lớn về sách khoa học quốc gia.
3. Lối mòn của tư duy cảm tính
Cuốn sách này được viết bởi Ori Brafman và Rom Brafman. Trong cuốn sách này, tác giả đang muốn cảnh báo về tình trạng báo động của phương pháp tư duy nói chung và tư duy phản biện nói riêng.
Đã bao nhiêu lần trong đời, bạn đưa ra những quyết định theo cảm tính và dựa trên ý kiến chủ quan? Nếu bạn nhận thấy mình đã từng quyết định theo cách đó nhiều lần thì đây là cuốn sách bạn nên đọc. Nó nêu ra những nhận định khách quan giải thích cho hàng loạt hành vi cảm tính của con người.
Đồng thời, giới thiệu về các phương pháp giúp chúng ta hạn chế và loại bỏ những tác động tiêu cực của lối tư duy này. Sau khi đọc xong cuốn sách, bạn sẽ hiểu rõ những yếu tố chủ quan nào đang tác động đến quyết định của mình để chú ý đưa ra quyết định đúng đắn, khách quan hơn cho cuộc đời mình.
4. Tư duy phản biện: Công cụ để đảm đương công việc và cuộc sống
Cuốn sách này được viết bởi Richard W. Paul và Linda Elder. Đây là hai nhà tư vấn tâm lý nổi tiếng, đồng thời cũng là nhà sáng lập Center for Critical Thinking (Trung tâm Tư duy phản biện). Nội dung cuốn sách nói về việc sử dụng hiệu quả và phát triển khả năng tư duy phản biện để hoàn thiện bản thân, khám phá cơ hội và giảm thiểu những quyết định sai lầm trong cuộc sống.
Cuốn sách cũng khuyến khích bạn hãy luôn đặt câu hỏi để hoàn thiện bản thân trong từng công việc, mọi lĩnh vực trong đời sống. Đọc xong cuốn sách, bạn sẽ cảm thấy tự tin hơn khi đưa ra những quyết định có thể thay đổi cuộc đời bạn.
5. Đặt câu hỏi đúng: Dẫn lối tư duy phản biện
Đặt câu hỏi thoạt nghĩ là một việc khá đơn giản nhưng để đặt được câu hỏi đúng, có thể đào sâu vấn đề thì nó không hề dễ. Đặt ra những câu hỏi đúng giúp con người thu hẹp khoảng cách giữa việc chỉ ghi nhớ, chấp nhận thông tin với thực sự tìm hiểu cách thức của vấn đề.
Vậy để biết được là thế nào để đặt được câu hỏi đúng thì cuốn sách này có thể giúp bạn mở ra một lối suy nghĩ mới để đặt câu hỏi nhằm khám phá các thành phần của lập luận như vấn đề, kết luận, lý do, bằng chứng, giả định, ngôn ngữ.
Mong rằng sau khi đọc qua bài viết này, bạn đã hiểu rõ hơn về tư duy phản biện và tầm quan trọng của kỹ năng này. Hãy cố gắng rèn luyện tư duy phản biện trong từng vấn đề dù là nhỏ nhất và đừng quên chia sẻ bài viết cho nhiều người hơn nhé!
