PV: Xin ông có thể chia sẻ một vài nhận thức chung của mình về ca dao và tục ngữ trong đời sống văn hóa của người Việt?
Nhà báo Vương Xuân Nguyên: Ca dao và tục ngữ là hai thể loại văn học dân gian đặc sắc, mang trong mình những giá trị văn hóa và tri thức phong phú của dân tộc.
Tục ngữ là những câu nói ngắn gọn, súc tích, phản ánh trí tuệ và kinh nghiệm sống của nhân dân. Nói như Gorki, tục ngữ không chỉ là hình ảnh sinh động của kinh nghiệm sống mà còn thể hiện quan điểm, thái độ của nhân dân đối với các vấn đề trong cuộc sống. Tục ngữ hình thành từ quá trình tích luỹ trải nghiệm và tri thức qua nhiều thế hệ, cho thấy sự sâu sắc và thực tiễn trong cách nhìn nhận về thế giới xung quanh. Điều đặc biệt là tục ngữ có sức sống bền bỉ, mặc dù có những câu tục ngữ đã mất đi theo thời gian, phần lớn vẫn được lưu giữ và truyền lại, tạo thành kho tàng tri thức quý giá cho thế hệ sau.
Tục ngữ và thành ngữ có những điểm khác nhau rõ rệt. Trong đó, tục ngữ diễn đạt một ý trọn vẹn về một kinh nghiệm hay một nhận xét, trong khi thành ngữ chỉ là một bộ phận trong câu mà không tự mình diễn đạt được một ý đầy đủ. Điều này cho thấy tục ngữ không chỉ mang giá trị ngữ nghĩa mà còn thể hiện tính chính xác và sự cô đọng trong cách diễn đạt.
Nhà báo Vương Xuân Nguyên - Viện trưởng Viện Kinh tế, Văn hóa và Nghệ thuật
Còn ca dao, ngược lại, là thể loại thơ trữ tình dân gian với hình thức phong phú, thường được ngâm hoặc hát. Ca dao ghi lại những tâm tư, tình cảm của nhân dân lao động, phản ánh đời sống văn hóa phong phú và đặc sắc của từng vùng miền. Ca dao không chỉ có nhiệm vụ giải trí mà còn là phương tiện để truyền tải những giá trị văn hóa, phong tục tập quán của dân tộc.
Ca dao cũng thể hiện tình yêu, những mối quan hệ trong gia đình, tình bạn, và sự quan tâm đến môi trường sống. Điều này cho thấy ca dao là một hình thức nghệ thuật dùng để miêu tả và thể hiện những tâm sự, nỗi niềm, và nguyện vọng của con người trong bối cảnh xã hội. Qua ca dao, độc giả có thể cảm nhận được sự phong phú trong tâm hồn và văn hóa của nhân dân lao động.
Có thể thấy, cả ca dao và tục ngữ đều là những di sản văn hóa quý giá, mang đậm bản sắc dân tộc. Chúng không chỉ đơn thuần là những hình thức nghệ thuật mà còn là những phản ánh sâu sắc về tư tưởng, tình cảm và tri thức của con người. Việc bảo tồn và phát huy giá trị của ca dao và tục ngữ không chỉ là nhiệm vụ của chính con người mà còn là cách để giữ gìn và truyền tải những giá trị văn hóa lâu đời cho các thế hệ mai sau.
PV: Vậy ông có thể phân tích rõ hơn về mối quan hệ giữa ca dao và tục ngữ để bạn đọc có cái nhìn rõ hơn về vấn đề này?
Nhà báo Vương Xuân Nguyên: Mối quan hệ giữa ca dao và tục ngữ trong văn hóa dân gian Việt Nam là rất chặt chẽ và đa chiều. Cả hai đều là những hình thức ngôn ngữ giàu hình ảnh, tinh tế và mang đậm bản sắc văn hóa, nhưng chúng có những đặc điểm và chức năng riêng biệt.
Tục ngữ thường được dùng để truyền tải những kinh nghiệm sống, bài học đạo đức, quy tắc ứng xử trong xã hội. Nó thường mang tính khái quát và cô đọng, thể hiện sự nhận thức sâu sắc của nhân dân về thế giới tự nhiên, xã hội và con người. Trong khi đó, ca dao lại mang tính chất trữ tình, thể hiện tâm hồn, tình cảm và ước mơ của con người. Nó phản ánh đời sống tình cảm, mối quan hệ gia đình và xã hội, niềm vui, nỗi buồn, tình yêu và các phong tục tập quán của nhân dân.
Về mặt hình thức, tục ngữ thường là những câu ngắn gọn, hoàn chỉnh với nhịp điệu rõ ràng. Mỗi câu tục ngữ tự nó đã mang một ý nghĩa cụ thể và đứng riêng lẻ. Còn ca dao là thể loại thơ dân gian có thể hát, ngâm và thường khá dài hơn so với tục ngữ. Ca dao thường đi kèm với âm nhạc và thường mang lại cảm xúc sâu sắc hơn.
Dù có những điểm khác nhau, ca dao và tục ngữ lại có mối quan hệ hỗ trợ lẫn nhau trong việc xây dựng và truyền tải tri thức văn hóa dân gian. Cả hai đều phản ánh tâm tư, tình cảm và lý tưởng sống của nhân dân, đồng thời có thể bổ sung cho nhau trong việc xác thực giá trị văn hóa.
Cả ca dao và tục ngữ đều được sử dụng rộng rãi trong giao tiếp hàng ngày, trong các bài học giáo dục và nghệ thuật. Tục ngữ thường xuất hiện trong những câu chuyện, bài giảng nhằm giáo dục thế hệ trẻ về kinh nghiệm sống, trong khi ca dao thường được sử dụng trong các lễ hội, nghi lễ hoặc trong sinh hoạt văn hóa cộng đồng.
Mối quan hệ giữa ca dao và tục ngữ không chỉ đơn giản là hai thể loại văn học riêng biệt, mà còn có sự giao thoa, bổ sung cho nhau và tạo thành một bức tranh tổng thể về văn hóa, tư tưởng của dân tộc. Cùng nhau, chúng tạo nên một kho tàng giá trị văn hóa phong phú, phản ánh chân thực đời sống và tâm hồn của nhân dân Việt Nam qua các thời kỳ lịch sử.
PV: Theo ông, trong cuộc sống hiện nay, ca dao và tục ngữ có còn đóng vị trí quan trọng nữa không?
Ông Vương Xuân Nguyên: Ca dao và tục ngữ, mặc dù là những thể loại văn học dân gian có nguồn gốc từ lâu đời, vẫn giữ vai trò quan trọng trong đời sống đương đại, cụ thể:
Một là góp phần giáo dục những giá trị tinh thần và đạo đức. Ca dao và tục ngữ thường chứa đựng những bài học sâu sắc về đạo đức, lẽ sống trong xã hội. Chúng truyền tải các giá trị về tình yêu gia đình, tình bạn, lòng nhân ái và ý thức trách nhiệm. Trong bối cảnh xã hội hiện đại, nơi mà nhiều giá trị truyền thống có thể bị xói mòn, ca dao và tục ngữ vẫn đóng vai trò như những tấm gương phản chiếu các giá trị văn hóa cổ truyền, nhắc nhở thế hệ trẻ về quy tắc ứng xử và phẩm chất tốt đẹp.
Thứ hai, góp phần bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc. Ca dao và tục ngữ là những sản phẩm văn hóa độc đáo của dân tộc. Việc gìn giữ, phát huy và giới thiệu chúng tới thế hệ trẻ không chỉ giúp bảo tồn ngôn ngữ, văn hóa mà còn làm giàu thêm nhận thức về lịch sử, phong tục tập quán của địa phương. Điều này góp phần xây dựng lòng tự hào về bản sắc dân tộc và văn hóa truyền thống.
Thứ ba, là phương tiện hiệu quả trong giao tiếp và thể hiện cảm xúc. Trong cuộc sống hàng ngày, ca dao và tục ngữ thường được sử dụng trong giao tiếp để thể hiện cảm xúc, tư tưởng một cách tinh tế và sâu sắc. Người Việt Nam sử dụng tục ngữ và ca dao trong các câu chuyện, trong hát, trong thơ ca, mang lại một cảm giác gần gũi và thân thuộc. Điều này không chỉ tạo ra sự kết nối giữa con người với nhau mà còn làm cho việc giao tiếp trở nên phong phú hơn.
Thứ tư là, thúc đẩy sáng tạo văn học nghệ thuật. Ca dao và tục ngữ đã và đang được tái hiện trong nhiều tác phẩm âm nhạc, thơ ca, và nghệ thuật biểu diễn hiện đại. Chúng tác động lớn đến sáng tác nghệ thuật, là nguồn cảm hứng cho nhiều nghệ sĩ, giúp họ thể hiện các chủ đề dân gian một cách mới mẻ và sáng tạo, đồng thời làm sống lại giá trị văn hóa dân tộc trong không gian nghệ thuật hiện đại.
Thứ năm là, phương tiện để ghi nhận và phản ánh thực tiễn xã hội. Ca dao và tục ngữ không chỉ thể hiện những nhận thức về xã hội mà còn là nguồn tài liệu phong phú phản ánh sự thay đổi của đời sống xã hội. Chúng giúp nhìn nhận và phân tích được những thách thức, vấn đề mà nhân dân đang gặp phải trong cuộc sống hiện nay. Các tục ngữ mới có thể xuất hiện để phản ánh những vấn đề đương đại, cho thấy khả năng thích nghi và sáng tạo của văn hóa dân gian.
Với vai trò đa dạng và sâu sắc, ca dao và tục ngữ không chỉ là bảo vật quý giá của văn hóa dân gian mà còn là những nguồn tài nguyên văn hóa sống động trong đời sống đương đại. Việc tiếp nối, gìn giữ và phát huy chúng là trách nhiệm của mỗi cá nhân và toàn xã hội để bảo vệ bản sắc văn hóa và truyền thống dân tộc trong bối cảnh hiện đại.
PV: Xin trân trọng cảm ơn ông!
