Giữa cuộc chuyện trò, có người khẽ thở dài: “Ngày còn đương chức, nhiều khi mình thấy bị trói trong một cái khung. Giờ ra ngoài rồi, thấy bầu trời mở hơn, nhưng lại… thiếu một cái khung để kết nối, để tiếng nói của mình đến được nơi cần nghe”. Câu nói ấy gợi ra một hình ảnh: “cái khung” và “ngoài khung”. Khung của thể chế, quy trình, biên chế, trách nhiệm, con dấu. Ngoài khung của đời sống, trải nghiệm, sáng kiến, nỗi lo và niềm thương vô biên của những con người “vẫn nặng nợ với nông nghiệp nước nhà”.
Nếu nhìn kỹ, hai thế giới ấy không cách xa nhau bằng một bức tường bê tông. Nhiều khi chỉ cách nhau một khung cửa kính, nhìn thấy nhau, nghe loáng thoáng tiếng nhau, nhưng đôi khi chưa chạm được vào nhau.
“Trong khung” - nơi trách nhiệm trú ngụ
“Trong khung” là bộ máy công quyền, là bộ quy tắc, quy hoạch, kế hoạch, chương trình, dự án. Ở đó, từng dòng văn bản là từng cam kết trước nhân dân không thể tuỳ tiện; một chữ sai có khi dẫn tới cả một hệ luỵ. Tư duy trong khung vì thế mà cần thiết. Nó giúp chính sách an toàn hơn cho số đông, nó buộc người đề xuất phải nhìn vào các ràng buộc về ngân sách, pháp luật, trách nhiệm giải trình. Nó nhắc rằng nông nghiệp không chỉ là những ước mơ xanh, mà còn là những con số về năng suất, sản lượng, nợ vay, lỗ lãi.
Không có “khung”, xã hội dễ rơi vào hỗn loạn. Cũng như trong một cánh đồng, nếu không có bờ thửa, nước sẽ tràn lan, chẳng cây lúa nào đứng vững. Nhưng nếu chỉ ở trong khung, cái nhìn dễ trở nên phẳng lì, an toàn quá mức. Người trong khung đôi khi nghe báo cáo nhiều hơn nghe tiếng gió ngoài đồng; biết số liệu nhiều hơn biết nỗi lo của nông dân.
“Ngoài khung” - nơi trải nghiệm và trăn trở tích tụ
“Ngoài khung” là những hiệp hội, hội nghề nghiệp, câu lạc bộ trí thức, nơi tập hợp những người đã đi qua cả một đời làm nông nghiệp nay đã bước ra khỏi chức vụ nhưng không bước ra khỏi trách nhiệm với đất nước.
Họ mang theo những bài học thành công lẫn thất bại chưa kịp ghi trọn trong báo cáo tổng kết. Những ý tưởng từng “quá mới” so với thời điểm đó, nay rất có thể là lối mở cho tương lai. Một thứ vốn quý khó gọi tên, đó là tình yêu không tính bằng nhiệm kỳ với ruộng đồng. Đó chính là vùng đất màu mỡ cho tư duy vượt khỏi khuôn khổ quen thuộc. Không có “ngoài khung”, nông nghiệp dễ trở nên chỉ lặp lại những giải pháp gia tăng đầu vào - đầu ra, mà thiếu những cú bứt phá.
Khung cửa kính - nơi trong khung và ngoài khung nhìn thấy nhau
Vấn đề là lâu nay, trong khung và ngoài khung nhiều khi tồn tại song song, chỉ nhìn nhau qua lớp kính. Các hội, hiệp hội tổ chức toạ đàm, hội thảo, ra kiến nghị, nhưng tiếng nói chưa đi vào dòng chính sách. Các cơ quan quản lý thì bận rộn nên ít có cơ chế đều đặn để lắng nghe tiếng nói “ngoài khung”.
Khung cửa kính trong suốt thì mọi người thấy nhau. Nhưng nếu không mở cửa, mọi thứ vẫn chỉ là “biết” chứ chưa phải “hiểu” và “làm cùng”. Muốn thay đổi, phải mở khung cửa ấy ra. Không phải để người trong khung bước ra… rồi bỏ khung, mà để người trong khung mang theo trách nhiệm, quyền hạn, hiểu biết về luật pháp, ngân sách… bước ra, lắng nghe, chắt lọc, đặt câu hỏi; người ngoài khung mang theo trải nghiệm, theo dòng chảy biến đổi hàng ngày, đề xuất, mô hình, câu chuyện thực tế bước vào, chia sẻ, tranh luận, phản biện.
Khi cánh cửa mở, không còn “trong” và “ngoài”; chỉ còn một không gian chung để cùng suy nghĩ cho nông nghiệp.
Hộp cộng hưởng cho nông nghiệp - từ lý thuyết cộng hưởng trong vật lý
Trong vật lý, cộng hưởng xảy ra khi nhiều dao động cùng tần số gặp nhau, biên độ sẽ được khuếch đại. Một sợi dây đàn gảy khẽ, nhưng nhờ hộp đàn, âm thanh được khuếch đại, vang xa, chạm vào cảm xúc người nghe. Nông nghiệp Việt Nam cũng cần một “hộp cộng hưởng” như thế. Nếu mỗi nơi rung lên một tần số riêng, âm thanh sẽ rời rạc. Nếu biết điều chỉnh để “cùng tần số vì nông nghiệp Việt Nam”, sẽ có cộng hưởng: giải pháp mạnh hơn, quyết tâm lớn hơn, niềm tin rõ hơn.
Hộp ý tưởng cho nông nghiệp không phải là toà nhà hiện đại với tên gọi kêu vang. Đó có thể là một mạng lưới các “bàn tròn tri thức” định kỳ giữa Bộ, ngành với các hội, hiệp hội; những nhóm chuyên gia độc lập, đọc kỹ từng dự thảo chính sách, góp ý không phải để “bắt bẻ” mà để làm cho nó tốt hơn. Các “phòng thí nghiệm chính sách nhỏ” tại địa phương, nơi ý tưởng mới được thử nghiệm với sự đồng hành của cả người “trong khung” và người “ngoài khung”. Các mô hình này có thể được thiết kế linh hoạt, phù hợp điều kiện từng nơi, miễn là giữ được hai giá trị cốt lõi: chính danh trong khung và thành thật ngoài khung.
Kết hợp thinking in the box & thinking out of the box
Nhiều người hay đặt “in the box” và “out of the box” ở hai cực đối lập. Thực ra, nếu biết sắp xếp, chúng bổ sung cho nhau. Trong khung giúp không ảo tưởng, biết mình đang đứng trong bối cảnh nào, giới hạn ra sao, luật pháp cho phép đến đâu. Ngoài khung giúp không tự trói mình, dám đặt những câu hỏi “ngược dòng”, dám mơ về một nông nghiệp đa giá trị, một nông thôn là di sản sống, một người nông dân vừa là nghệ nhân, hướng dẫn viên, nhà sáng tạo.
Trong khung mà không có ngoài khung thì chính sách dễ “thiếu hồn”. Ngoài khung mà không biết trong khung thì sáng kiến dễ “thiếu chân”. Hình ảnh đẹp nhất có lẽ là: “Một cánh cửa kính đã mở”. Người trong khung bước ra, ngồi xuống cùng người ngoài khung bên một ấm trà, một bản đồ, một bảng số liệu, một câu chuyện về ruộng vườn. Cả hai cùng vẽ lại “chiếc khung mới” cho nông nghiệp, rộng hơn, thoáng hơn, nhiều cửa sổ hơn, nhiều lối ra, lối vào hơn.
Gieo một hạt giống hộp ý tưởng cho nông nghiệp Việt Nam
Chúng ta đang có một lợi thế lớn mà đôi khi chưa nhận ra: một thế hệ cán bộ quản lý, nhà khoa học, nhà giáo dục về nghỉ hưu nhưng chưa nghỉ lòng. Mỗi người là một “thư viện sống”, một “ngân hàng ký ức”, một “vườn ươm kinh nghiệm”. Nếu biết gom lại, kết nối lại, tạo một không gian chính danh để lên tiếng, một cơ chế đối thoại đều đặn với các cơ quan trong khung, một tinh thần cộng hưởng thay vì tranh đúng - sai. Đó là lúc chúng ta có một Hộp ý tưởng mang bản sắc Việt Nam: khi trí tuệ của những người đã đi qua được đặt cạnh khát vọng của những người đang đi tới.
Khi mỗi bên thiếu một chút…
Khi hai bên muốn hợp tác với nhau, điều quan trọng nhất không phải là khoe nhau những gì mình đang có, mà là lặng lẽ tự hỏi: mình còn thiếu điều gì để đi cùng nhau xa hơn? Chỉ khi nhận ra phần mình chưa đủ, người ta mới thật sự mở lòng để lắng nghe, để đón nhận và để tôn trọng. Giống như hai dòng nước từ hai nhánh sông, chỉ có thể hòa vào nhau khi mỗi dòng chịu hạ mình xuống, tìm điểm thấp nhất để gặp nhau.
Hợp tác cũng vậy. Nó không bắt đầu từ sự đầy tràn, mà bắt đầu từ khoảng trống, khoảng trống để học hỏi, để bổ khuyết, để cùng bù đắp cho nhau. Còn nếu mỗi bên đều nghĩ mình đã “đủ đầy”, hợp tác sẽ chỉ là cái bắt tay xã giao, không bao giờ trở thành sức mạnh cộng hưởng. Chỉ khi biết mình còn thiếu, ta mới bước vào hợp tác với sự khiêm nhường, và cũng từ đó mà nảy sinh sự đồng cảm, niềm tin, và những hành trình cùng nhau vượt qua những giới hạn của chính mình.
Nông nghiệp nước ta đang cần những cú chuyển mình lớn, từ sản lượng sang chất lượng, từ “một giá trị” sang “đa giá trị”, từ tư duy nhiệm kỳ sang tư duy thế hệ. Muốn vậy, không thể chỉ trông chờ vào một phía. Cần những cánh cửa kính được mở ra, cần những bàn tay từ trong khung chủ động chìa ra, cần những bước chân từ ngoài khung mạnh dạn bước vào.
Khi ấy, tư duy “trong khung” và tư duy “ngoài khung” trở thành hai nhịp chân của cùng một hành trình. Hành trình chung tay chuyển đổi nông nghiệp Việt Nam, vì người nông dân hạnh phúc hơn, vì nông thôn trở thành di sản sống, vì đất nước vươn lên bằng chính bản sắc của mình.
