Ngoài quy định những nội dung liên quan đến ngân sách mà chính quyền cấp xã phải công khai, thực hiện Luật dân chủ ở cơ sở năm 2022 còn thúc đẩy quyền công dân trong thực hiện dân chủ, củng cố khẩu hiệu: “dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân giám sát và dân thụ hưởng”. Tuy nhiên, kết quả khảo sát PAPI từ năm 2016 đến 2022 đã chỉ ra, từ 30% đến 42% người dân xác nhận có số liệu về ngân sách và chi tiêu được công khai tại cấp xã. Trong đó, chỉ có 25%-32% người được đọc số liệu với trên 70% tin tưởng vào các thông tin. Chỉ số công khai ngân sách tỉnh POBI 2021 cũng cho thấy, sự tham gia của công dân trong quy trình ngân sách nhà nước còn rất nhiều hạn chế.
Nhằm đánh giá hiện trạng và đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả công khai ngân sách nhà nước có sự tham gia của người dân, Liên minh Minh bạch Ngân sách (BTAP) với sự hỗ trợ của Chương trình phát triển Liên Hợp Quốc (UNDP), đã thực hiện nghiên cứu “Đánh giá một số thực hành tốt trong công khai ngân sách địa phương”.
Nhằm chia sẻ kết quả nghiên cứu và trao đổi chính sách với các bên liên quan, ngày 29 tháng 8 năm 2023, tại Hà Nội, BTAP đã phối hợp cùng UNDP tổ chức tọa đàm “Một số thực hành tốt trong công khai Ngân sách địa phương và hàm ý chính sách”.
Công khai ngân sách với sự tham gia của người dân vào chu trình này là một phần của nghiên cứu thực chứng “Chính sách và thực tiễn về mức độ công khai ngân sách Nhà nước và sự tham gia của người dân vào chu trình ngân sách” do Trung tâm Nghiên cứu Kinh tế và Chiến lược Việt Nam (VESS) và Trung tâm Phát triển và Hội Nhập (CDI) thực hiện, dưới sự chủ trì của Liên minh Minh bạch Ngân sách (BTAP) và hỗ trợ kỹ thuật của Chương trình Phát triển của Liên hợp quốc (UNDP). Bộ Ngoại giao - Thương mại Úc (DFAT) và Đại sứ quán Ai-len đồng tài trợ thông qua UNDP tại Việt Nam.
Toàn cảnh tọa đàm “Một số thực hành tốt trong công khai Ngân sách địa phương và hàm ý chính sách”.
Nghiên cứu nhằm tăng cường sự tham gia của người dân và tính minh bạch trong lập, phê duyệt, thực hiện, giám sát và quyết toán ngân sách Nhà nước. Các kết quả nghiên cứu sẽ được sử dụng nhằm đóng góp vào sửa đổi Luật Ngân sách Nhà nước (NSNN). Công việc này được thực hiện thông qua nghiên cứu, rà soát các văn bản pháp luật về công khai ngân sách, trách nhiệm giải trình của cơ quan nhà nước và sự tham gia của người dân vào chu trình ngân sách.
Trên cơ sở các chỉ số công khai ngân sách tỉnh (POBI), hiệu quả quản trị hành chính công cấp tỉnh (PAPI) và năng lực cạnh tranh cấp tỉnh (PCI), các nhà nghiên cứu đã lựa chọn một số tỉnh để thu thập, phân tích nhằm phát hiện khoảng trống giữa chính sách với việc triển khai thực tiễn và quy định pháp lý về công khai ngân sách Nhà nước. Kết quả nghiên cứu cho thấy, các quy định pháp luật liên quan đến công khai ngân sách, trách nhiệm giải trình với sự tham gia của người dân tương đối đầy đủ, nhưng còn khoảng trống khá xa giữa văn bản pháp luật và quá trình triển khai trên thực tiễn.
Với các quy định và hướng dẫn liên quan đến Luật Ngân sách Nhà nước 2015, Nghị định số 163/2016/NĐ-CP và Thông tư số 343/2017/TT-BCT; người dân có ít hoặc không có thời gian tiếp cận, tìm hiểu về dự thảo dự toán ngân sách để có thể tham gia góp ý, phản biện. Khoảng thời gian kể từ khi tài liệu được gửi tới các Đại biểu Hội đồng nhân dân (HĐND) cho tới khi họp và ra quyết nghị chỉ có năm (5) ngày là quá ngắn; chưa có quy định bắt buộc về trách nhiệm của Ủy ban nhân dân (UBND) xã, phường, thị trấn về việc công khai thông tin về ngân sách và các quỹ tài chính ngoài ngân sách trên cổng thông tin điện tử cấp xã, đã ảnh hưởng tới tính sẵn có của các tài liệu ngân sách. Mặt khác, thiếu đồng bộ giữa các biểu mẫu, báo cáo ngân sách theo hướng dẫn của các Nghị định, Thông tư có liên quan và hướng dẫn của Bộ Tài chính. Vấn đề quan trọng là chưa có chế tài xử lý; không hoặc chậm công khai tài liệu ngân sách theo quy định của luật pháp, dẫn tới coi nhẹ tầm quan trọng của công khai các tài liệu ngân sách theo quy định bắt buộc.
Thực tiễn công khai ngân sách Nhà nước ở cấp tại địa phương cho thấy, tại tỉnh Điện Biên và Bà Rịa-Vũng Tàu, việc cải thiện cũng như thực hành tốt về công khai ngân sách mới ở cấp tỉnh. Sự khác biệt về công khai ngân sách thể hiện rõ ràng hơn ở cấp huyện và xã. Trên địa bàn thôn bản hoặc tổ dân phố, khu dân cư, phần lớn ngân sách đều phụ thuộc vào sự hỗ trợ của ngân sách Trung ương với việc thực hành công khai tại cấp cơ sở chưa nghiêm túc. Kết quả khảo sát cho thấy, việc công khai tài liệu mang tính chất đối phó, phục vụ cho mục đích khảo sát chứ chưa xuất phát từ mục đích cung cấp thông tin cho người dân.
Theo đánh giá của Trung tâm Nghiên cứu Kinh tế và Chiến lược Việt Nam (VESS) “Cái chúng ta thiếu là một văn hóa minh bạch. Người dân hiểu minh bạch công khai là một nhu cầu và chính quyền thấy đó là một nghĩa vụ; do vậy, bên cạnh những phương pháp căn cơ, dài hạn nhằm thúc đẩy văn hóa minh bạch, trước mắt cần cải thiện tính công khai, minh bạch thông qua việc thực hành công khai ngân sách ở các cấp, trước hết là cấp huyện và coi đó như một phần đánh giá mức độ công khai của các tỉnh.”
Thay mặt tổ chức Liên minh Minh bạch Ngân sách (BTAP), Giám đốc điều hành Trung tâm Phát triển và Hội nhập, Nguyễn Quang Thương, chia sẻ: “Kết quả của nghiên cứu cho thấy, UBND tỉnh và Sở Tài chính các tỉnh thực hành tốt về công khai ngân sách tỉnh, song cần lan toả được tinh thần và văn hoá công khai minh bạch tới cấp huyện, xã để đảm bảo thông tin ngân sách được công khai đầy đủ theo đúng quy định”.
Hiến pháp 2013 đã quy định về quyền tham gia trực tiếp và gián tiếp của người dân trong quản lý, giám sát hoạt động của các cơ quan nhà nước và quá trình phản biện xã hội. Cụ thể hơn, Luật NSNN năm 2015 đã quy định về Quyền giám sát ngân sách của cộng đồng. Tuy nhiên, ở cấp Luật và văn bản dưới Luật lại chưa cụ thể hóa sự tham gia trực tiếp của người dân vào các hoạt động quản lý nhà nước về ngân sách, chủ yếu vẫn là tham gia gián tiếp thông qua cơ chế đại diện.
Kết quả nghiên cứu cho thấy, người dân được cung cấp thông tin và tham gia góp ý, giám sát ngân sách chủ yếu là thông qua đại biểu HĐND các cấp trong các kỳ họp tiếp xúc cử tri hoặc thông qua trưởng thôn/tổ trưởng tổ dân phố trong các cuộc họp. Theo phản ánh của người dân tại tỉnh Điện Biên và đại diện chính quyền xã tại tỉnh Bà Rịa-Vũng Tàu, thì do ngại nêu ý kiến, ngại va chạm và ngại tiếp xúc với chính quyền, nên bản thân người dân không muốn tham gia, họ sợ gặp rắc rối và phiền hà trong công việc cũng như cuộc sống.
Vấn đề quan trọng liên quan đến việc thu, chi các khoản quỹ ngoài ngân sách. Mặc dù đã có quy định luật pháp liên quan, nhưng về phía người dân, họ chỉ biết thực hiện các nghĩa vụ đóng góp khi được vận động. Các quỹ sau khi đóng góp đi đâu, sử dụng và chi tiêu như thế nào? người dân không rõ và không biết phải gặp ai, ở đâu và làm như thế nào? để có thể hỏi rõ về những vấn đề này.
Chuyên gia phân tích chính sách công thuộc phòng Quản trị và Tham gia của UNDP Việt Nam Đỗ Thanh Huyền, cho rằng “Việc thu hẹp khoảng cách trong quản trị ngân sách Nhà nước là cần thiết, bởi từ đó bảo đảm quyền của công dân trong tiếp cận thông tin và tham gia bàn bạc, kiểm tra, giám sát việc thu, chi ngân sách Nhà nước ở tất cả các cấp. Bên cạnh đó, theo dõi thực hiện công khai thông tin, tài liệu ngân sách Nhà nước sẽ giúp các cấp chính quyền tuân thủ việc thực hiện chính sách, pháp luật liên quan đến công khai ngân sách và bảo đảm quyền tham gia của công dân vào chu trình ngân sách Nhà nước”.
Nghiên cứu “ Chính sách và thực tiễn về mức độ công khai ngân sách Nhà nước và sự tham gia của người dân vào chu trình ngân sách”cùng các chỉ số như POBI, PAPI và PCI là những công cụ giúp các cấp chính quyền rà soát và cải thiện mức độ công khai, minh bạch trong quản lý và thực thi Luật NSNN cũng như mức độ tham gia của người dân vào chu trình ngân sách. Những công cụ này góp phần tăng niềm tin của người dân và các đối tác phát triển đối với hiệu quả quản trị ngân sách địa phương./.
