Trong bối cảnh kinh tế toàn cầu suy giảm, sự phối hợp kịp thời, chặt chẽ và hiệu quả của các cơ quan trong hệ thống chính trị; sự điều hành chủ động, linh hoạt, quyết liệt của Chính phủ cùng với sự chỉ đạo tập trung của các cấp, các ngành; sự đoàn kết, tin tưởng, ủng hộ của Nhân dân và cộng đồng doanh nghiệp; tình hình kinh tế-xã hội nước ta năm 2023 đã được cải thiện; phục hồi ổn định, lạm phát trong tầm kiểm soát; các cân đối lớn được đảm bảo, kết quả trên nhiều lĩnh vực quan trọng đều đạt mục tiêu Chính phủ đề ra. GDP cả nước đạt mức tăng 5,05%, tiếp tục là điểm sáng của kinh tế khu vực và thế giới. Tiếp tục đà hồi phục của năm 2023, kinh tế xã hội và đời sống dân cư trong quý I năm nay được cải thiện rõ rệt, với tổng sản phẩm trong nước (GDP) tăng 5,66%, cao hơn mức tăng của những năm 2020-2023; thu nhập bình quân đầu người ước đạt 5,2 triệu đồng/tháng, tăng trên 10% so với cùng kỳ năm 2023. Bài viết đề cập tới những thách thức và triển vọng của nền kinh tế trong năm 2024 dưới góc nhìn của một định chế tài chính khu vực Ngân hàng Phát triển châu Á (ADB) trong báo cáo cập nhật ADO gần đây.
Những vấn đề rút ra từ thực trạng kinh tế xã hội năm 2023
Từ cuối năm 2022, khi tăng trưởng của Việt Nam đang ở mức trên 8%, đã có những cảnh báo cần thận trọng về diễn biến khó lường trong năm 2023. Đó là, một số điểm yếu căn bản của nền kinh tế, như giải ngân đầu tư công, nguồn cung năng lượng, khả năng nội địa hóa hàng xuất khẩu và những “cơn gió ngược” về xung đột chính trị, lạm phát và lãi suất tăng cao, tâm lý tiêu dùng bất ổn khiến kinh tế Việt Nam giảm đà tăng trưởng, có những lúc xuống mức thấp nhất trong những năm gần đây. Với những nỗ lực không ngừng của Chính phủ, các cấp, các ngành, địa phương, doanh nghiệp và người dân nhằm khai thông các nguồn lực, đẩy mạnh các hoạt động đầu tư, sản xuất-kinh doanh, tiêu dùng, Việt Nam đã có một năm vượt khó xuất sắc, song nhiều thách thức vẫn còn tồn tại, cần sớm khắc phục để bước vào năm 2024.
So sánh cả năm 2023, các chỉ số kinh tế vĩ mô đều thể hiện một năm đầy nỗ lực duy trì vượt khó, nhưng giá trị tăng thêm của hai ngành dịch vụ và công nghiệp đều ở mức không cao. Ngành du lịch không duy trì được đà tăng trưởng, còn ngành công nghiệp tính chung cả năm giá trị tăng thêm chỉ đạt 3,02%, là mức tăng thấp nhất trong cả giai đoạn 2011-2023. Trong bối cảnh này, chỉ số Quản trị mua hàng, thể hiện tầm nhìn của các nhà quản lý doanh nghiệp rơi xuống dưới 50 điểm tới 9 tháng trong năm. Những chỉ số thống kê liên quan đến doanh nghiệp ở các ngành nghề cũng cho thấy, khoảng 30-40% doanh nghiệp đánh giá tình hình sản xuất kinh doanh đang gặp khó khăn và dự kiến tiếp tục khó khăn hơn. Theo đó, khoảng 30% số doanh nghiệp xuất khẩu sẽ cắt giảm khối lượng sản xuất trong quý I/2024.
Tính chung cả năm 2023, tổng mức bán lẻ hàng hóa và doanh thu dịch vụ tiêu dùng tăng 9,6%. Tuy nhiên, xuất-nhập khẩu hàng hóa cả năm 2023 lại có nhiều dấu hiệu đáng lo ngại. Nửa đầu năm 2023, xuất khẩu hàng hóa giảm mạnh so cùng kỳ năm trước, tính chung cả năm 2023, kim ngạch xuất khẩu hàng hóa giảm 4,4%; còn kim ngạch nhập khẩu giảm 8,9% so với cùng kỳ năm trước. Mặc dù hoạt động xuất và nhập khẩu hàng hóa đều giảm, nhưng do nhập khẩu giảm mạnh hơn nên nền kinh tế vẫn có xuất siêu 28 tỷ USD, là mức cao kỷ lục trong lịch sử. Mức xuất siêu này đóng góp khoảng 1,63 điểm trong 5,05 % tăng trưởng GDP của năm 2023. Khoảng 1/3 tăng trưởng GDP của năm 2023 đến từ sụt giảm hoạt động thương mại quốc tế. Đây là tín hiệu đáng quan ngại cho năm 2024.
Từ phía tổng cầu, hoạt động đầu tư đưa đến nhiều kỳ vọng tích cực. Tính chung cả năm 2023, vốn đầu tư thực hiện tăng 6,2% so với năm trước; trong đó vốn thực hiện từ nguồn ngân sách Nhà nước tăng 21,2%. Đây là nỗ lực lớn của Chính phủ và các doanh nghiệp, đặc biệt vào những tháng cuối năm với nguồn vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) đạt 23,18 tỷ USD, tăng 3,5% so với năm 2022.
Khó khăn, thách thức kinh tế của năm 2024
Bước vào năm 2024, nền kinh tế Việt Nam đứng trước những thách thức lớn cần được quan tâm, đó là; thuế tối thiểu toàn cầu, thuế môi trường và nguồn cung năng lượng.
Thuế tối thiểu toàn cầu ở mức 15% sẽ được áp dụng từ 1/1/2024 ở hầu hết các nước, bao gồm tất cả các đối tác thương mại lớn của Việt Nam. Theo nguyên tắc thuế tối thiểu không bắt buộc các quốc gia phải áp dụng. Tuy nhiên, đến nay, nhiều nước đã luật hóa thuế này trên cơ sở thu ít nhất 15% lợi nhuận đối với các tập đoàn, doanh nghiệp có hoạt động sản xuất kinh doanh trên địa bàn. Nếu doanh nghiệp, tập đoàn nộp không đủ 15% lợi nhuận tại một quốc gia, thì sẽ phải nộp bổ sung tại một quốc gia khác.
Đánh giá tác động sơ bộ cho thấy, thuế tối thiểu toàn cầu sẽ ảnh hưởng sâu sắc đến vốn đầu tư nước ngoài (FDI) tại Việt Nam, đặc biệt đối với việc thu hút các dự án đầu tư quy mô lớn, giữ chân các dự án hiện có và duy trì các doanh nghiệp vệ tinh thuộc chuỗi cung ứng của các nhà đầu tư, vì thuế này sẽ vô hiệu hóa những ưu đãi về thuế đang áp dụng. Thuế tối thiểu toàn cầu sẽ có ảnh hưởng mạnh đến vốn FDI tại Việt Nam. Cho đến nay, chưa quốc gia nào công bố chính thức thay đổi chính sách ưu đãi đầu tư để đối phó với tác động; song rất cần nghiên cứu để có chính sách phù hợp nhằm duy trì và nâng cao tính cạnh tranh trong thu hút FDI.
Song hành cùng thuế tối thiểu là thuế môi trường được áp dụng ở hầu hết các nước là đối tác thương mại. Theo đó, các mặt hàng hàng xuất khẩu của Việt Nam sẽ chịu sự đánh giá về cường độ phát thải khí nhà kính trong quy trình sản xuất và chịu thêm thuế nếu không bảo đảm yêu cầu đặt ra. Bộ Tài nguyên và Môi trường đã phối hợp với các bộ, ban, ngành, cũng như các doanh nghiệp, tập đoàn quốc tế lớn để xây dựng thị trường tín chỉ carbon, xây dựng hệ thống đánh giá, kiểm đếm, chứng chỉ và đào tạo nguồn nhân lực để nhanh chóng thích nghi với tình hình mới. Tuy nhiên, tốc độ thực hiện cần được đẩy nhanh nếu không muốn bị tụt hậu so với các đối tác, đối thủ cạnh tranh và các nước phát triển.
Thứ ba là nguồn cung năng lượng. Tại kỳ họp thứ 27 của Ủy ban thường vụ Quốc hội, Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học-Công nghệ và Môi trường đã nêu rõ 3/6 chỉ tiêu bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia đang biến động theo chiều hướng bất lợi, đặc biệt là nguồn cung trong nước không đủ, phải nhập khẩu năng lượng ngày càng lớn.
Tài nguyên năng lượng sơ cấp của Việt Nam ngày càng cạn kiệt; thủy điện cơ bản đã khai thác hết, sản lượng dầu khí giảm nhanh; chiến tranh ở những nước cung ứng năng lượng và các rủi ro đối đầu quân sự kéo dài, tạo áp lực lớn lên nguồn năng lượng nhập khẩu. Vào giữa năm 2023, thiếu điện cho sản xuất-kinh doanh và sinh hoạt là điểm nổi bật. Đây là một trong những yếu tố lớn khiến việc sản xuất kinh doanh, cũng như các chỉ số kinh tế vĩ mô khác của Việt Nam không phát triển tích cực trong năm 2023. Điều này có thể lặp lại trong năm 2024?
Tại COP 26 và COP28, Thủ tướng Chính phủ Việt Nam đã có những cam kết mạnh mẽ về việc đưa mức phát thải ròng về “0” vào giữa thế kỷ này. Đây là một cam kết phù hợp với xu thế thời đại và xác định chiến lược phát triển dài hạn của Việt Nam. Tuy nhiên, con đường cụ thể thực hiện những cam kết còn nhiều chông gai với những thách thức lớn, bao gồm cả về hành lang pháp lý chưa hoàn chỉnh, công nghệ chưa bắt kịp yêu cầu đến thói quen sản xuất, tiêu dùng của người dân và doanh nghiệp. Để giải quyết những thách thức này trong năm 2024 là điều không dễ; Do vậy, cần có những chiến lược, chính sách, kế hoạch cụ thể để vừa đáp ứng đủ nhu cầu năng lượng của nền kinh tế, vừa từng bước chuyển đổi thành công sang nguồn năng lượng sạch và bền vững.
Nền kinh tế Việt Nam chịu nhiều biến động trong năm 2024 khi Quỹ dự trữ Liên bang Mỹ (FED) bắt đầu giảm lãi suất cơ bản để kích cầu kinh tế nội địa. Khi FED tăng lãi suất và duy trì ở mức cao để đối phó với lạm phát, sự linh hoạt, chủ động trong điều hành chính sách tiền tệ sẽ tạo điều kiện cho mặt bằng lãi suất ổn định và giảm thấp.
Theo nhiều nghiên cứu, nền kinh tế và thị trường tài chính được duy trì ổn định và tiếp tục phát triển trong năm 2023, khi các chỉ số lạm phát luôn nằm trong tầm kiểm soát. Bước vào năm 2024, khi FED giảm lãi suất, nhiều khả năng mặt bằng lãi suất thế giới giảm theo, nhu cầu tiêu dùng, du lịch, đầu tư trên thế giới được kích thích gia tăng. Khi đó, diễn biến giá cả trở nên khó lường. Cho dù năm 2023 ghi nhận sự nỗ lực vượt bậc thực hiện vốn đầu tư công của Chính phủ và các cấp chính quyền, nhưng ở khía cạnh khác luật định và những quy định trong lĩnh vực này còn là rào cản trong giải ngân nguồn ngân sách Nhà nước nhưng chưa có những thay đổi để duy trì được mức tăng trưởng như năm 2023 trong năm 2024, đặc biệt trong thực hiện đầu tư xây dựng các công trình hạ tầng trọng điểm như sân bay, cầu, đường. Đây là thách thức lớn đặt ra.
Triển vọng kinh tế Việt Nam từ góc nhìn của định chế tài chính khu vực
Theo Ngân hàng Phát triển châu Á (ADB), nền kinh tế Việt Nam được kỳ vọng tăng trưởng 6,0% trong năm 2024 và 6,2% trong năm 2025. Từ phân tích của các chuyên gia có thể thấy: Sự phục hồi tăng trưởng tương đối toàn diện trong các ngành công nghiệp chế biến xuất khẩu, dịch vụ và nông nghiệp ổn định đã tạo thuận lợi cho quá trình phục hồi từng bước nền kinh tế.
Kinh tế Việt Nam năm 2024 sẽ phục hồi tốt hơn, như ảnh thị trường Tài chính Tiền tệ 2024 đã cho thấy. Dòng vốn FDI, kiều hối tích cực và thặng dư thương mại được duy trì, hỗ trợ tài khóa được tiếp tục và chương trình đầu tư công đáng kể sẽ kích thích tăng trưởng mạnh mẽ. Trong quý đầu của năm 2024, nền kinh tế đã tăng trưởng 5,7% so với mức 3,4% của cùng kỳ năm trước. Tuy nhiên, rủi ro sụt giảm từ những bất ổn địa chính trị toàn cầu và nguy cơ dễ đổ vỡ của cấu trúc trong nước đã cản trở tăng trưởng.
Sự trở lại của các đơn hàng xuất khẩu và tiêu dùng trong nước gia tăng đã vực dậy đà tăng trưởng của ngành công nghiệp chế biến, chế tạo từ cuối năm 2023, và gia tăng mạnh hơn trong năm 2024. Ngành công nghiệp chế biến, chế tạo tăng trưởng 6,8% trong quý 1 năm 2024 so với mức giảm 0,5% cùng kỳ năm trước, đã đóng góp vào tốc độ tăng trưởng 6,3% của sản xuất công nghiệp. Lãi suất thấp hơn, các biện pháp tài khóa và khung pháp lý liên quan tới đất đai được cải thiện sẽ hỗ trợ tăng trưởng mạnh mẽ hơn. Tuy nhiên, tăng trưởng toàn cầu chậm lại và lãi suất điều hành cao có thể cản trở tăng trưởng của ngành công nghiệp chế biến xuất khẩu.
Lãi suất thấp, các biện pháp chính sách tài khóa và tăng lương sẽ thúc đẩy các dịch vụ tiêu dùng trong năm 2024. Hoạt động kinh tế phục hồi, tuy chậm nhưng sẽ thúc đẩy các dịch vụ logistic, chính sách thị thực cởi mở hơn sẽ thúc đẩy du lịch. Về tổng thể, ngành dịch vụ được dự báo sẽ tăng trưởng 7,7% trong năm 2024.
Nhu cầu toàn cầu đối với hàng hóa nông nghiệp và các hiệp định thương mại tự do sẽ tiếp tục hỗ trợ xuất khẩu nông sản. Chính sách tiền tệ theo đuổi mục tiêu kép là bình ổn giá cả và tăng trưởng, ngay cả khi không gian chính sách bị hạn chế. Tình trạng suy thoái dự kiến của nền kinh tế toàn cầu trong năm 2024 có thể được kiềm chế bởi giá dầu, từ đó có thể giảm áp lực lạm phát. Lạm phát bình quân trong quý 1 năm 2024 đã giảm còn 3,8% so với mức tăng 4,2% của cùng kỳ năm trước. Mặc dù lạm phát được dự báo dưới mức 4%-4,5%, song áp lực ngắn hạn vẫn tồn tại do những căng thẳng địa chính trị và sự gián đoạn của các chuỗi cung ứng toàn cầu.
Cục Dự trữ liên bang Mỹ dự kiến cắt giảm lãi suất trong năm 2024 và lạm phát bên ngoài sẽ tiếp tục hạ nhiệt. Các đợt cắt giảm lãi suất của FED trong năm 2024 giúp giảm áp lực lên tiền đồng. Việt Nam nhưng rủi ro nợ xấu vẫn tăng cao với mức đỉnh điểm là 4,6% tổng dư nợ vào cuối năm 2023, làm giảm triển vọng nới lỏng thêm chính sách tiền tệ.
Luật các tổ chức tín dụng sửa đổi có hiệu lực ngày 1 tháng 7 năm 2024 sẽ giám sát tốt hơn các hoạt động cho vay. Trong bối cảnh không gian chính sách tiền tệ hạn chế, chi tiêu tài khóa và đầu tư vẫn là chìa khóa tăng trưởng trong năm 2024. Vị thế tài khóa thuận lợi, với thâm hụt ngân sách không đáng kể và tỉ lệ nợ công trên GDP thấp, mang lại đủ không gian tài khóa để hỗ trợ tăng trưởng. Chương trình giảm thuế giá trị gia tăng hiện tại đã được gia hạn tới tháng 6 năm 2024 và có thể kéo dài tới cuối năm 2024. Một lượng lớn vốn đầu tư công, tương đương 27,3 tỉ USD, đã được lên kế hoạch giải ngân trong năm nay. Cùng với số vốn giải ngân trong năm 2023, khoản đầu tư công bổ sung này sẽ thúc đẩy tăng trưởng đáng kể. Sự phục hồi của ngành công nghiệp chế biến xuất khẩu sẽ hỗ trợ dòng vốn FDI. Vốn FDI đăng ký tăng 13,4% và vốn giải ngân tăng 7,1% trong quý 1 năm 2024 so với cùng kỳ năm trước. Đầu tư công được đẩy mạnh, điều kiện kinh doanh được cải thiện sẽ tạo thuận lợi thúc đẩy đầu tư tư nhân trong năm 2024.
Nhu cầu toàn cầu suy yếu sẽ hạn chế sự phục hồi thương mại trong năm 2024. Tăng trưởng toàn cầu dự kiến sẽ phục hồi chậm hơn kỳ vọng, từ đó cũng có thể làm chậm quá trình phục hồi xuất khẩu của Việt Nam. Xuất khẩu trong quý 1 năm 2024 tăng 17%, trong khi nhập khẩu tăng 13,9%. Xuất, nhập khẩu được dự báo tăng trưởng khiêm tốn ở mức 4%–4,5% trong năm nay và năm tới do nhu cầu bên ngoài đang dần phục hồi. Hoạt động sản xuất được khôi phục sẽ thúc đẩy nhập khẩu đầu vào sản xuất và. Thặng dư tài khoản vãng lai được dự báo ở mức 1,5% GDP trong năm.
Sự phục hồi toàn diện trong công nghiệp chế biến xuất khẩu, dịch vụ và hoạt động ổn định của ngành nông nghiệp được kỳ vọng sẽ hỗ trợ cho đà phục hồi tích cực của Việt Nam. Dòng vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài và kiều hối trong xu hướng tích cực, thặng dư thương mại được duy trì, tiêu dùng trong nước phục hồi, kích thích tài khóa được tiếp tục với chương trình đầu tư công được coi là chìa khóa để thúc đẩy tăng trưởng trong năm 2024.
Giám đốc quốc gia ADB tại Việt Nam, Shantanu Chakraborty từng chia sẻ: “Mặc dù môi trường toàn cầu còn nhiều thách thức, nhưng kinh tế Việt Nam được kỳ vọng tăng trưởng với nhịp độ vững chắc trong năm nay và những năm sắp tới. Ông lưu ý, những bất ổn địa chính trị toàn cầu và những hạn chế mang tính cơ cấu của kinh tế trong nước có thể ảnh hưởng đến triển vọng này. Do đó, các biện pháp chính sách trong năm 2024 cần kết hợp các giải pháp hỗ trợ tăng trưởng ngắn hạn để đẩy mạnh nhu cầu trong nước bằng cải thiện cơ cấu dài hạn nhằm thúc đẩy tăng trưởng bền vững.”
Thay cho lời kết
Từ cam kết đạt tới một khu vực Châu Á - Thái Bình Dương thịnh vượng, đồng đều, thích ứng và bền vững, ADB đã phối hợp với Chính phủ và nhiều tổ chưc xã hôi tổ chức tốt các hoạt động xóa đói giảm nghèo và phát triển bền vững, Hy vọng những thông điệp gợi ra từ báo cáo ADO 2024 của ADB sẽ là tài liệu có ích đối với các nhà nghiên cứu và hoạch định chính sách nước ta./.
