Từ ngày còn ngồi trên ghế nhà trường ông đã rất mê văn chương, nhưng ông lại được đào tạo về nghệ thuật nhiếp ảnh bậc đại học tại CHDC Đức, vì thế nhiếp ảnh là nghề nghiệp chính của Trần Mạnh Thường, ông là tác giả của nhiều cuốn sách viết về văn học nghệ thuật.
Sau khi tốt nghiệp đại học ở nước ngoài, Trần Mạnh Thường về nước làm việc trong lĩnh vực xuất bản và sáng tác ảnh rồi trở thành hội viên Hội Nghệ sĩ nhiếp ảnh Việt Nam và Nhà lý nghiên cứu luận phê bình nhiếp ảnh, đây là tước hiệu do Hội Nghệ sĩ nhiếp ảnh Việt Nam chính thức phong tặng. Sử dụng thành thạo tiếng Đức và tiếng Anh, Trần Mạnh Thường làm công tác biên tập ở NXB Văn hóa từ năm 1965 đến năm 1999 là thời điểm ông về hưu. Đây là quá trình ông âm thầm tích lũy, học hỏi để phát sáng một khả năng sáng tạo, có độ chín, chiều sâu về các công trình sáng tác văn học nghệ thuật.
Trong những năm chống chiến tranh phá hoại của giặc Mỹ, Trần Mạnh Thường công tác ở chiến trường khu 4 cũ. Năm 1979, ông là phóng viên độc nhất có mặt tại trận chiến biên giới ở Cao Bằng ghi nhận tinh thần chiến đấu ngoan cường của quân dân Cao Bằng trong cuộc chiến đấu chống quân xâm lược. Đầu năm 1980, ông có mặt tại mặt trận Campuchia cho đến 1985 trong cuộc chiến chống bọn diệt chủng Pôn Pốt - Iêngxari. Tại đây, ông cùng với một đồng nghiệp giúp cho nước bạn xuất bản hai cuốn sách ảnh: “Campuchia ngày mới” và “Campuchia hôm nay”. Những bức ảnh của ông chụp trong các cuộc chiến này đã trở thành tài sản quý giá đi cùng năm tháng cho một giai đoạn lịch sử của dân tộc ta. Chính vì những đóng góp đó mà Trần Mạnh Thường đã được Chính phủ tặng Huân chương kháng chiến chống Mỹ hạng Hai. Đồng thời ông còn được Chính phủ tặng bằng khen vì có công đóng góp vào việc xây dựng và hoàn thiện bộ sách “Tổng tập ngàn năm Văn hiến Thăng Long”.
Trần Mạnh Thường yêu văn thơ ngay từ khi còn ngồi trên ghế nhà trường, cho đến tuổi nghỉ hưu khi đọc một bài báo, giai thoại hay đoạn bình luận hay ông đều lưu giữ lại. Chính đức tính đó đã góp phần giúp ông trở thành một cây bút bình luận sắc sảo và đặt ra yêu cầu cao nhất về tính chính xác cho mỗi bức ảnh. Dù là những bức ảnh hay viết sách về văn học cho đến những bài bình luận phê bình ảnh thì cách viết của Trần Mạnh Thường cũng đều rất cẩn trọng, tôn trọng lịch sử và hiện thực khách quan. Nhà báo, nghệ sĩ nhiếp ảnh Trần Mạnh Thường là tác giả của 4 cuốn sách ảnh, 7 cuốn sách về kỹ thuật nhiếp ảnh và lý luận phê bình nhiếp ảnh. Ông cũng đã biên soạn trên 50 đầu sách về khoa học kỹ thuật và văn học nghệ thuật. Cần mẫn và đam mê, số đầu sách ông ra hàng năm gần bằng số năm làm nghề của ông. Gần đây nhất, vào tháng 12/2020, cuốn sách ảnh được ông ấp ủ 40 năm mang tên “Nhìn lại cuộc chiến biên giới phía Bắc 1979” được công bố và được Hội Nghệ sĩ Nhiếp ảnh Việt Nam trao giải xuất sắc. Cuốn sách gồm hơn 120 bức ảnh đen trắng, bao gồm những hình ảnh hiếm hoi chụp tại mặt trận Cao Bằng từ sáng 17/2/1979, thời điểm bắt đầu cuộc chiến đấu bảo vệ biên giới phía Bắc Tổ quốc của quân dân ta cho đến khi kết thúc chiến tranh ngày 5/3/1979.
Với Trần Mạnh Thường, viết và chụp là hai nghề bổ sung cho nhau, gắn bó với nhau, những lúc viết hay lúc chụp rồi bắt tay vào làm sách ông đều cẩn trọng, tỉ mỉ… Ngay cả khi viết giáo trình nhiếp ảnh cho trường Đại học Sân khấu - Điện ảnh Hà Nội, một công việc tưởng chừng như khô khan vậy nhưng ông vẫn rất say mê, nhiệt huyết. Bởi theo Trần Mạnh Thường, nghệ thuật không thể tùy hứng mà là khoa học, là kiến thức cho lớp trẻ… Ở tuổi U90, ông vẫn còn tham gia giảng dạy ở Khoa Nhiếp ảnh Trường Đại học Sân khấu Điện ảnh Hà Nội. Ít ai biết rằng, Trần Mạnh Thường thi bằng lái xe ô tô khi đã qua tuổi 70, nhưng với ông chỉ cần có đam mê thì học hay thi bằng lái xe cũng như viết sách, chụp ảnh không phải là vấn đề. Nội lực sáng tác luôn là điều tiên quyết cho những tác phẩm của ông. Ông trở thành tấm gương đặc biệt về tinh thần làm việc, về hiệu suất công việc trước mỗi kế hoạch để biến kế hoạch đó trở thành hiện thực, thành một sản phẩm hoàn chỉnh. Nhìn người đàn ông lái chiếc xe Dream băng băng kia không ai nghĩ rằng chỉ vài cái Tết nữa thôi là ông tròn 90 tuổi, cái tuổi bao người còn phải nhờ đến con cháu thì Trần Mạnh Thường vẫn đều đều cho ra các đầu sách, vẫn lái xe rong ruổi từ Bắc vào Nam để tìm những khoảnh khắc đắt giá cho ngòi bút hay bộ sưu tập tranh ảnh cho những đam mê nghệ thuật của chính mình.
Dưới đây là một số tác phẩm sách của Nhà nghiên cứu Trần Mạnh Thường:
