“Đối nhân” trong HTX
Trong suốt quá trình phát triển kinh tế tập thể, Hợp tác xã, cụm từ “Hợp tác xã là đối nhân chứ không đối vốn” được nhắc đến nhiều như một sự khẳng định bản chất đặc thù của mô hình này. Câu nói ngắn gọn ấy chứa đựng ý nghĩa rằng: nền tảng hoạt động của Hợp tác xã (HTX) nằm ở mối quan hệ giữa con người với con người – giữa các thành viên hợp tác – chứ không phải sự chi phối tuyệt đối của đồng vốn. Chính vì vậy, hiệu quả mà HTX mang lại không chỉ được đo đếm bằng lợi nhuận, mà còn ở lợi ích của thành viên, sự công bằng, tính dân chủ và sức gắn kết cộng đồng.
Từ những điểm khác biệt cốt lõi của Hợp tác xã
1. Mỗi thành viên một phiếu bầu ngang nhau, không phụ thuộc vốn góp
Trong HTX, nguyên tắc “một người – một phiếu” thể hiện tính dân chủ trực tiếp. Khác biệt này làm nên vị trí độc đáo của HTX trong so sánh với các loại hình doanh nghiệp dựa thuần túy vào quyền lực của vốn.
2. Thành viên là khách hàng đầu tiên của HTX
HTX được lập ra với mục đích phục vụ thành viên bằng cách cung cấp dịch vụ. Chính vì vậy, những khách hàng đầu tiên sử dụng dịch vụ của HTX là thành viên. Họ vừa là chủ sở hữu, vừa là khách hàng làm cho hoạt động dịch vụ mang tính gắn bó lợi ích chặt chẽ.
3. Thành viên được chia lãi theo mức độ sử dụng dịch vụ
Ngoài việc chia lợi nhuận theo tỉ lệ vốn góp như công ty cổ phần, HTX chia lãi dựa trên mức độ giao dịch, sử dụng dịch vụ. Cách làm này khuyến khích sự tham gia tích cực của thành viên vào việc sử dụng dịch vụ của HTX chứ không chỉ dựa vào khả năng góp vốn.
Tới quyền biểu quyết
Có ý kiến cho rằng, để khuyến khích nguồn vốn, đảm bảo công bằng cho thành viên trong HTX, nên ưu tiên nhiều phiếu cho thành viên góp vốn lớn. Tuy nhiên, điều này đi ngược lại nguyên tắc công bằng. Nếu quyền lực gắn liền với vốn, HTX dễ trượt sang mô hình công ty cổ phần, nơi một số ít người chi phối và áp đặt ý chí lên số đông. Khi đó, bản chất “đối nhân” sẽ bị thay thế bằng “đối vốn”, gây ra nguy cơ mất niềm tin, tính gắn kết và thậm chí làm suy yếu sức sống cộng đồng của HTX.
Nói như vậy không phải vốn góp có vai trò không quan trọng đối với HTX, mặt khác vốn góp có vai trò thiết yếu đối với một tổ chức kinh doanh như HTX. Tuy nhiên, để có thể huy động được nguồn vốn, tích lũy nguồn vốn để HTX phát triển thì thành viên cần hiểu rõ quyền của họ.
Thay vì ưu tiên nhiều phiếu hơn cho người góp vốn nhiều, HTX có thể đặt ra mức vốn góp tối thiểu, mức vốn góp tối đa (theo quy định của Luật HTX 2023 là không quá 30% vốn điều lệ của HTX) và đặt ra mốc thời gian để khuyến khích các thành viên đạt mức độ vốn góp tối đa. Việc chia lãi theo mức độ góp vốn và mức độ sử dụng dịch vụ cần được linh hoạt tùy theo tình hình của HTX để thúc đẩy các thành viên.
Tác dụng của sự công bằng và dân chủ trong biểu quyết
Việc mỗi thành viên sở hữu một phiếu bầu như nhau mang lại nhiều giá trị thực tiễn:
- Tạo môi trường dân chủ, khuyến khích sự tham gia chủ động.
- Bảo đảm sự công bằng giữa các thành viên giàu hay nghèo, nhỏ hay lớn.
- Xây dựng sự đoàn kết và lòng tin lẫn nhau, tạo sức mạnh tập thể – một yếu tố được xem là “vốn xã hội” quan trọng của HTX.
Như vậy, giá trị cốt lõi không phải là số vốn, mà chính là sự đồng lòng trong quản trị và phát triển.
Trong bối cảnh HTX có nhiều thành viên, nguyên tắc đại diện thường được áp dụng để giảm chi phí tổ chức. Tuy nhiên, câu hỏi đặt ra: có nên cho phép nhóm đông người hơn sở hữu nhiều phiếu hơn trong Đại hội đại biểu?
Nếu ưu tiên phiếu cho nhóm đông họ sẽ cảm thấy quyền lợi được phản ánh tương xứng với quy mô. Tuy nhiên, nhóm thiểu số có nguy cơ bị lấn át, mất tiếng nói dù vẫn là thành viên HTX. Điều này dẫn đến sự lệch pha và vi phạm nguyên tắc công bằng.
Chính vì vậy, cân bằng cần thiết: Giải pháp có thể là, giữ nguyên nguyên tắc “một thành viên – một phiếu bầu” nhưng đảm bảo cơ chế lựa chọn đại biểu theo tỉ lệ hợp lý, từ đó bảo toàn tính dân chủ và tính bao trùm, không để nhóm yếu thế bị loại trừ. Trên cơ sở đó, các thành viên đều có tiếng nói, thể hiện được vai trò người làm chủ và có được sự khích lệ trong việc góp vốn và sử dụng dịch vụ của HTX. Nền móng cốt yếu để HTX tồn tại và phát triển.
Kết luận
Nhìn lại, “HTX là đối nhân chứ không đối vốn” không chỉ là một khẩu hiệu, mà là cốt lõi để duy trì sự trường tồn của mô hình này. Chính nguyên tắc mỗi thành viên – một phiếu bầu đặt nền móng cho công bằng, dân chủ và đoàn kết. Trong khi doanh nghiệp hướng đến tối đa hóa lợi nhuận dựa vào vốn, HTX hướng đến tối đa hóa lợi ích thành viên dựa vào mối quan hệ hợp tác con người. Đây cũng là chìa khóa giúp HTX trở thành hình thức tổ chức kinh tế bền vững, mang lại hiệu quả kinh tế và xã hội lâu dài.
