Theo con số thống kê chưa đầy đủ, chỉ riêng trong kháng chiến chống Mỹ, đã có tới 2.752 cán bộ, giáo viên miền Bắc đi B từ tháng 5/1961 đến tháng 12/1974. Đã có 621 nhà giáo đã anh dũng hy sinh vì sự nghiệp giải phóng dân tộc, thống nhất đất nước nói chung, sự nghiệp giáo dục miền Nam nói riêng
Có một Khu tưởng niệm liệt sĩ dành riêng cho ngành giáo dục nằm trên Đồi 82 của nghĩa trang liệt sĩ Tân Biên, tỉnh Tây Ninh (cũ) được xây dựng từ năm 1994. Đến năm 2004 và những năm tiếp theo, Bộ GD&ĐT và Công đoàn Giáo dục Việt Nam đã tổ chức tôn tạo khu tưởng niệm thêm khang trang từ sự đóng góp của đội ngũ thầy cô giáo và học sinh, sinh viên trong cả nước.
Trên tấm bia tưởng niệm Liệt sĩ tại Đồi 82 đã ghi danh 111 nhà giáo miền Bắc đi B và 510 giáo viên các địa phương miền Nam đã hi sinh cho giáo dục suốt những năm đạn lửa chiến tranh... Hình tượng một quyển sách rộng mở với cây bút vút thẳng trên trời xanh, biểu tượng cho sự nghiệp của những người làm công tác giáo dục, cho khí tiết của các nhà giáo, những chiến sĩ cách mạng trên mặt trận văn hoá - giáo dục và tạo dấu ấn mạnh mẽ, sâu sắc trong tâm thức của mọi người.
Hồi ức về cuộc kháng chiến chống Mỹ gian khổ, ác liệt đã được tái hiện một cách sinh động qua bài Văn bia tưởng niệm Nhà giáo liệt sĩ chiến trường Miền Nam của Giáo sư, Nhà giáo nhân dân, Anh hùng lao động Vũ Khiêu, trong đó có đoạn:
Nào những buổi giao tranh ác liệt, giữa chiến trường thịt nát thân tan
Nào những ngày tra tấn dã man, trong tù ngục xương rơi máu đổ
Nào những lúc tơi bời đạn nổ, lấy thân mình cứu sống em thơ
Nào những khi liên tiếp bom rơi, cùng dân chúng chết trong hầm hố
Nào vị giảng viên đại học: bỗng bỏ mình giữa nửa bài thơ
Nào cô biệt động Sài Gòn: chợt ngã xuống ngay bên hè phố
Giữa đất trời: một dáng đứng hiên ngang!
Trong sống chết: một nụ cười rạng rỡ!
Bài văn bia gồm 42 cặp đối, được chia thành 5 phần (Tiếng gọi non sông; Lương tâm nhà giáo; Trách nhiệm công dân; Vì nước hy sinh; Ngàn thu sống mãi). Đây là một áng văn thể phú Đường luật mẫu mực, nhằm tôn vinh công trạng và ca ngợi sự hy sinh anh dũng của các nhà giáo. Với lối văn biền ngẫu cân xứng, nhịp nhàng và ngôn ngữ trong sáng, trang trọng, đẹp đẽ cùng tình cảm tha thiết, sâu sắc, bài văn bia đã tái hiện cuộc chiến đấu gian khổ, khốc liệt, sự hy sinh thầm lặng mà cao cả của đội quân giáo dục, của các nhà giáo cách mạng trong suốt 20 năm chống Mỹ, thống nhất đất nước.
Những ảnh minh hoạ trên do tác giả cung cấp
Văn bia đã hiện lên rất nhiều gương mặt nhà giáo tiêu biểu của ngành giáo dục nước nhà. Họ vừa làm nhiệm vụ giảng dạy, vừa trực tiếp tham gia chiến đấu và hy sinh: thầy giáo Trần Thế Lộc cùng nhân dân bám trụ đánh địch cũng đã hy sinh ở xã Bảo Chánh, Xuân Lộc, Đồng Nai; cô giáo Dương Lệ Chi ngã xuống lấy thân mình che cửa hầm tránh pháo cho học sinh trong trận càn Đông Dương tháng 5-1970; cô giáo Lê Thị Bạch Cát, thầy giáo Ca Lê Hiến (nhà thơ Lê Anh Xuân) đã tham gia chiến đấu và anh dũng hy sinh trên đường phố Sài Gòn mùa xuân Mậu Thân 1968; hoặc hy sinh trong nhà tù của giặc như các nhà giáo: Huỳnh Thành Phổ, Lê Ưng… Tất cả ở họ đều có những điểm chung là ra đi khi tuổi đời rất trẻ, nhiều người chưa đến tuổi 30, đã dâng hiến cả trí tuệ, tuổi thanh xuân và cả cuộc đời của mình cho sự nghiệp cách mạng của dân tộc Việt Nam...
Những nhà giáo đã không còn trở về với bục giảng, với giảng đường đại học, nhưng khí tiết của những con người đó, của những nhà giáo đã quên mình vì sự nghiệp giải phóng dân tộc, thống nhất Tổ quốc và sự nghiệp giáo dục nước nhà sống mãi ngàn thu với non sông đất nước.
Tiến tới kỷ niệm 43 năm ngày Nhà giáo Việt Nam (20/11/1982 – 20/11/2025), “Trái tim người lính sẽ thực hiện Bộ sưu tập “Vinh quang Nhà giáo Việt Nam” giới thiệu di ảnh chân dung của các Nhà giáo Việt Nam tiêu biểu, có công trong kháng chiến, để trao tặng cho Bảo tàng. Đồng thời, giới thiệu cuốn nhật ký chiến trường “Ghi vội trên mâm pháo” của Nhà giáo – Thương binh Nguyễn Thùy. Dự kiến, sự kiện ý nghĩa nhân văn này sẽ được tổ chức tại Bảo tàng Phụ nữ Việt Nam, sáng 14/11/2025.
Bạn đọc sưu tầm được những ảnh đen trắng chân dung Nhà giáo phù hợp với tiêu chí nêu trên, hay gửi cho chúng tôi, kèm theo link bài, hoặc tóm tắt tiểu sử, thành tích của nhân vật được giới thiệu.
Hà Nội, 02/11/2025
TTNL
