Phóng viên và TS. Hoàng Xuân Trường – Phó Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển Hệ thống Nông nghiệp (Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam)
PV: Thưa ông, vừa rồi chúng ta được xem phóng sự về chuỗi liên kết sản xuất và tiêu thụ mía tại Hòa Bình, với những lô hàng xuất khẩu sang Mỹ và châu Âu. Cảm xúc của ông khi theo dõi câu chuyện này? Và theo ông, chuỗi giá trị nông sản cần được xây dựng dựa trên những yếu tố, tiêu chuẩn nào?
TS. Hoàng Xuân Trường: Việc một sản phẩm của nông dân được xuất khẩu sang những thị trường khó tính luôn mang lại sự phấn khởi và là động lực lớn. Để xây dựng được chuỗi giá trị, cần dựa trên một số nguyên tắc: các bên tham gia phải liên kết trên cơ sở tự nguyện, tự chủ và cùng chịu trách nhiệm từ khâu đầu vào, sản xuất, chế biến đến phân phối.
Về tiêu chuẩn, cần nhìn ở góc độ toàn bộ quy trình tạo ra sản phẩm chứ không chỉ sản phẩm cuối cùng. Chẳng hạn, để sản xuất ra 1 kg mía đạt chuẩn xuất khẩu, phải có quy hoạch vùng nguyên liệu, chuẩn bị đất, tập huấn kỹ thuật cho nông dân, giám sát quá trình sản xuất, sơ chế, đóng gói… và đặc biệt là đáp ứng yêu cầu riêng của từng thị trường.
PV: Vậy điều kiện nào để nông dân, hợp tác xã có thể tham gia vào chuỗi giá trị này?
TS. Hoàng Xuân Trường: Mỗi thị trường có yêu cầu riêng. Với các chuỗi xuất khẩu lâu năm như gạo, cà phê, hồ tiêu, trái cây hay thủy sản, nông dân thường tham gia theo đặt hàng của doanh nghiệp xuất khẩu, và phải tuân thủ đúng tiêu chuẩn của thị trường.
Đối với thị trường trong nước, điều kiện cơ bản là nông dân cần hình thành vùng nguyên liệu đủ lớn, đồng thời sản xuất theo quy trình, đơn đặt hàng hoặc tín hiệu của thị trường.
PV: Để người tiêu dùng yên tâm về chất lượng, chúng ta cần gì trong sản xuất và quản lý an toàn thực phẩm?
TS. Hoàng Xuân Trường: Luật An toàn thực phẩm và Nghị định 15/2018/NĐ-CP đã quy định rõ các nhóm sản phẩm phải tự công bố chất lượng trước khi lưu thông. Tuy nhiên, do thủ tục mới và thiếu hướng dẫn cụ thể, nhiều nông dân và hợp tác xã còn lúng túng. Vì vậy, công tác tuyên truyền, đào tạo, hướng dẫn là rất cần thiết để họ thực hiện đúng.
PV: Có một thực tế là nông dân thường chờ doanh nghiệp thu mua mới thay đổi sản xuất, trong khi doanh nghiệp lại chờ có vùng nguyên liệu mới dám đầu tư. Ông nhìn nhận thế nào về “nút thắt con gà – quả trứng” này?
TS. Hoàng Xuân Trường: Đây là thực trạng phổ biến. Doanh nghiệp ít mặn mà với nông nghiệp vì rủi ro cao, lợi nhuận thấp. Để giải quyết, cần vai trò “nhạc trưởng” của chính quyền và các nhà khoa học. Chính quyền địa phương phải quy hoạch ổn định vùng sản xuất, công khai minh bạch thông tin, có chính sách thu hút. Các nhà nghiên cứu cần phân tích thị trường, chỉ rõ cơ hội và yêu cầu của từng thị trường, giúp nông dân và doanh nghiệp tìm được tiếng nói chung ngay từ đầu.
PV: Vai trò của doanh nghiệp trong chuỗi liên kết được nhìn nhận thế nào, thưa ông?
TS. Hoàng Xuân Trường: Doanh nghiệp là hạt nhân trong chuỗi giá trị. Mô hình doanh nghiệp cung ứng vật tư đầu vào, hướng dẫn kỹ thuật, hỗ trợ tài chính cho nông dân như vừa nêu là phù hợp. Tuy nhiên, điều quan trọng hơn cả là doanh nghiệp phải gắn với đầu ra sản phẩm, đảm bảo thị trường tiêu thụ ổn định.
PV: Làm thế nào để thu hút nhiều hơn doanh nghiệp đầu tư vào sản xuất, chế biến, tiêu thụ nông sản?
TS. Hoàng Xuân Trường: Chính sách của Nhà nước cần mạnh mẽ và thực chất hơn. Kinh nghiệm quốc tế, như IFAD tại Việt Nam, cho thấy:
- Trước tiên phải có phân tích chuỗi giá trị bài bản để xác định cơ hội, thách thức.
- Trên cơ sở đó, xây dựng kế hoạch phát triển chuỗi, nêu rõ doanh nghiệp, hợp tác xã sẽ tham gia khâu nào, được gì và cần làm gì.
- Triển khai các hoạt động và thường xuyên đánh giá, rút kinh nghiệm.
PV: Về đào tạo nguồn nhân lực cho nông nghiệp, chúng ta cần tiếp cận như thế nào?
TS. Hoàng Xuân Trường: Có hai hướng: đào tạo theo nhu cầu thực tiễn từ cơ sở và đào tạo theo chương trình chính quy tại các trường lớp. Hiện chúng ta đang thiếu giảng viên, tư vấn có năng lực, vì vậy cần tăng cường cả đào tạo nghề lẫn định hướng nghề nghiệp từ cấp THCS, THPT.
PV: Định hướng phát triển chuỗi giá trị nông sản trong thời gian tới là gì, thưa ông?
TS. Hoàng Xuân Trường: Mỗi địa phương cần xác định rõ sản phẩm chủ lực và quy hoạch ổn định vùng sản xuất. Đi kèm là chính sách hỗ trợ đủ mạnh như hạ tầng giao thông, điện, nước, hệ thống bảo vệ vùng nguyên liệu. Đồng thời, cần đội ngũ cán bộ nông nghiệp, kinh tế có năng lực để hỗ trợ nông dân thành lập tổ hợp tác, hợp tác xã, kết nối thị trường.
Quan trọng hơn cả, lãnh đạo địa phương phải đồng hành cùng nông dân và doanh nghiệp, trực tiếp tháo gỡ nút thắt của từng chuỗi. Chỉ khi đó, liên kết chuỗi giá trị mới phát triển bền vững và đem lại lợi ích cho tất cả các bên.
