Tập truyện “Góc khuất Trường Sơn” để nhớ, để soi lại mình

“Góc khuất Trường Sơn”, tập truyện ngắn thứ năm của nhà văn Phạm Việt Long, nằm trong mạch ấy: giản dị nhưng khắt khe, không ồn ào nhưng lay động, không nhằm phô diễn chiến công mà khắc họa những giá trị cao quý nhất của con người Việt Nam trong chiến tranh và hậu chiến.

Trường Sơn của ký ức và những câu chuyện “không thể nói”

Nhà văn Phạm Việt Long chia sẻ rằng ông viết tập truyện này từ thôi thúc “ghi lại những điều không thể nói”, giữ lấy nỗi niềm của những con người từng bước qua chiến tranh để Trường Sơn không chỉ tồn tại trong ký ức, mà tiếp tục sống trong từng phận người của hôm nay. “Góc khuất Trường Sơn” vì thế không phải là hồi ký hay biên niên sử, mà là bản đồ tâm hồn được phác họa bằng văn chương – nơi mỗi nhân vật mang một mảnh ký ức riêng, một nỗi buồn riêng, một vẻ đẹp riêng.

Tập truyện gồm gần 60 câu chuyện, được chia thành bốn phần: “Băng qua lửa đạn”, “Vết hằn tâm khảm”, “Linh hồn Trường Sơn”, “Trăn trở hậu chiến”. Bốn phần như bốn tầng địa chất của một “khối Trường Sơn” văn chương: Từ những ngày bom đạn khốc liệt, những thương tích tinh thần kéo dài đến cả đời người, đến những điều còn ở lại sau chiến tranh – dù là niềm tin, nỗi đau, hay sự im lặng.

Ở đó, người đọc bắt gặp những nhân vật không tên tuổi, không vị trí lịch sử: người giao liên vô danh băng qua lửa đạn; cô giáo chiến khu sẵn sàng chết để đồng đội sống; người mẹ “xin con” giữa chiến tranh; người công nhân in cống hiến trong im lặng… Chính những con người tưởng như nhỏ bé ấy lại làm nên nền đạo đức của một thời đại, nền nhân văn của một dân tộc.

Nhân văn của cái đẹp, cái thiện và sự hy sinh thầm lặng

Điểm nổi bật nhất trong tập truyện là ánh sáng nhân văn xuyên suốt – thứ ánh sáng không rực rỡ mà ấm, không bi tráng mà bền bỉ.

Ở truyện “Hoa dã quỳ vẫn nở”, Nhung – cô gái gùi đạn – vẫn giữ cành dã quỳ vàng dù cái chết kề sát. Đây không phải biểu tượng của phong trào hay của chủ nghĩa anh hùng, mà là hành động giữ lấy cái đẹp giữa bùn lầy và khốc liệt. Văn hóa Việt Nam vốn nâng niu vẻ đẹp trong những hoàn cảnh tưởng như không thể, và Nhung chính là hiện thân của điều ấy.

Trong truyện “Nấm đỏ”, cô giáo Lan tình nguyện thử nấm để cứu bạn. Không kèn trống, không khẩu hiệu, không ai chứng kiến – chỉ có sự hy sinh thuần khiết, gợi lên triết lý quen thuộc của văn hóa Việt: Cái thiện không cần phô bày, nhưng luôn để lại dấu vết. Vòng nấm đỏ mọc quanh mộ cô chính là biểu tượng của điều tử tế thầm lặng ấy.

Hay câu chuyện về người lính X. và con sóc “Lửa Nhỏ”. Sự gắn bó giữa con người và sinh linh nhỏ bé giữa đại ngàn Trường Sơn không chỉ là một hình ảnh giàu tính văn chương, mà chứa đựng triết lý sống sâu sắc: ngay cả trong cái chết, con người vẫn tìm kiếm sự sống; ngay cả trong chiến tranh, lòng nhân vẫn là điểm tựa của tinh thần.

Những cô gái mở đường hát quan họ giữa tiếng bom đạn cũng vậy. Tiếng hát không chỉ để quên đi hiểm nguy, mà để nhắc họ rằng họ vẫn là con người, vẫn mang theo quê hương, văn hóa, và mạch sống của một miền đất bình yên. Giữa chiến tranh, văn hóa trở thành chiếc “rễ mềm” bám giữ tâm hồn.

Chiến tranh là bề mặt - con người mới là tầng sâu

Dù viết về chiến tranh, “Góc khuất Trường Sơn” không đặt trọng tâm vào chiến trận mà vào diễn biến nội tâm, câu hỏi nhân tính, và những phút giây con người bị đẩy đến giới hạn. Ở mỗi truyện, tác giả đều đặt ra câu hỏi: Khi đối diện sự sống – cái chết, con người dựa vào điều gì để tồn tại?
Câu trả lời hiện lên từ trong từng chi tiết: sự tử tế, tình người, sự tin cậy, lòng thương xót, và khả năng gìn giữ điều đẹp đẽ nhất dù ở hoàn cảnh tăm tối nhất.

Nhìn từ góc độ văn hóa học, đây là những giá trị nền tảng đã nuôi dưỡng xã hội Việt Nam qua hàng nghìn năm: Đề cao nghĩa tình, tôn trọng sự sống, trọng cái thiện, tôn vinh hy sinh thầm lặng, gìn giữ vẻ đẹp ngay cả trong bão tố.

Những giá trị ấy không chỉ thuộc về quá khứ, mà còn là câu trả lời cho hiện tại: giữa xã hội đang thay đổi nhanh chóng, giữa áp lực vật chất, sự biến động của các giá trị, điều gì giữ con người lại với nhau?
Câu trả lời của Phạm Việt Long giản dị mà thấm thía: Giữ lấy lòng tử tế. Giữ lấy những điều đẹp. Giữ lấy con người.

PGS.TS Nguyễn Hữu Thức – người viết lời bạt – đánh giá “Góc khuất Trường Sơn” là tập truyện “đậm chất nhân văn, kết tinh trải nghiệm và bút pháp chín muồi của Phạm Việt Long”. Nhận định ấy không chỉ dựa vào các truyện ngắn trong tập sách, mà còn dựa trên hành trình sáng tác của một tác giả giàu năng lượng và đa dạng lĩnh vực. Bên cạnh truyện ngắn, nhà văn Phạm Việt Long còn sở hữu hai tiểu thuyết, một ký sự, sáu công trình nghiên cứu và sáu giải thưởng cấp quốc gia.

Biên tập viên Nguyễn Văn Sơn, người đồng hành cùng tác giả trong quá trình hoàn thiện bản thảo, cũng khẳng định sự nghiêm cẩn của ông đối với từng con chữ. Điều này giải thích vì sao tập truyện dù dày nhưng không nặng, nhiều câu chuyện nhưng không khô – mỗi truyện đều mang hơi thở riêng, nhịp điệu riêng và cảm xúc riêng.

Không chỉ viết văn, Phạm Việt Long còn sáng tác âm nhạc, để lại nhiều ca khúc được yêu thích như Tri ân Tổ quốc, Chuyện tình cuối mùa thu, Mùa thu Hà Nội, Biển chiều Nhật Lệ. Buổi ra mắt sách vì vậy không chỉ là không gian văn chương mà còn là không gian nghệ thuật, nơi âm nhạc hòa cùng văn chương, làm nổi bật chân dung của một tác giả đa năng: viết văn, làm báo, sáng tác nhạc, nghiên cứu văn hóa.

“Góc khuất Trường Sơn” không chỉ là tập truyện về chiến tranh; đó là lời nhắc nhở nhẹ nhàng nhưng mạnh mẽ về cách con người gìn giữ nhân phẩm, niềm tin và cái đẹp trong những hoàn cảnh khắc nghiệt nhất. Tác phẩm không chỉ hướng về quá khứ mà còn đối thoại với hiện tại, mời gọi mỗi người đọc tự hỏi: Chúng ta giữ gìn điều đẹp đẽ ấy như thế nào trong đời sống hôm nay?

Bởi lẽ, như thông điệp xuyên suốt của cuốn sách: Giữ gìn con người – chính là giữ gìn văn hóa, và giữ gìn tương lai của dân tộc.