Hội Khoa học và Phát triển Nông thôn Viêt Nam
Kỳ 1 Xu thế tiếp cận và thực trạng an ninh lương thực toàn cầu
1.Vấn đề đặt ra
Bất ổn toàn cầu đe dọa nhân loại trước nạn đói và mất an ninh lương thực. Sau 2 tháng chiến sự Nga-Ukraine dễn ra, cùng với tác động của đại dịch Covid-19; thế giới đứng trước nguy cơ khủng hoảng lương thực nghiêm trọng. Giá cả tăng cao, tồn kho giảm mạnh; nguy cơ mất an ninh lương thực gia tăng, 400 triệu người phải đối mặt với đói nghèo và nạn đói đang đe dọa 43 quốc gia với hơn 800 triệu người có thể còn thiếu ăn (Nông thôn và Phát triển Việt Nam 2022).
An ninh lương thực đã trở thành vấn đề nổi bật ở nhiều Hội nghị toàn cầu, tại Đại hội đồng Liên Hợp Quốc và trong Diễn đàn Kinh tế thế giới Davos. Thông điệp đưa ra của các quốc gia và nhiều tổ chức quốc tế đều hướng vào hành động nhằm giảm tác động của khủng hoảng an ninh lương thực.
Giám đốc Chương trình Lương thực Thế giới, David Beasley cho rằng "Khủng hoảng lương thực buộc phải lấy thức ăn của người đang đói để cứu trợ cho người sắp chết đói. Giá nhiên liệu, thực phẩm và vận chuyển tăng vọt, thiệt hại không chỉ ảnh hưởng đến hoạt động mà còn tác động bất lợi cho an ninh lương thực toàn cầu".
Nhận xét tình hình, Trưởng đại diện Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên hợp quốc (FAO) tại Việt Nam, Rémi Nono Womdim nhận xét “Nga và Ukraine từng là những đối tác "thống trị" thị trường nông sản và phân bón toàn cầu; những xung đột diễn ra ở đây mang nhiều rủi ro đối với những nền kinh tế vốn phụ thuộc vào nhập khẩu nông sản, phân bón và năng lượng.”
Là nơi chịu nhiều khó khăn do nạn đói và suy dinh dưỡng, châu Phi và Trung Đông chịu ảnh hưởng nặng nề do nguồn cung lương thực gián đoạn, đã đẩy lạm phát tăng cao, là khó khăn đối với 283 triệu người đang trong tình trạng đói nghèo.
Cùng với bất ổn toàn cầu, biền đổi khí hậu (BĐKH) và kinh tế phát triển chậm lại là nguyên nhân gia tăng tình trạng nghèo đói và suy dinh dưỡng toàn cầu .
Giám đốc Trung tâm Thích ứng toàn cầu của Hà Lan, Patrick Verkooijen cho rằng” Trên thực tế, BĐKH đã gây thiệt hại nặng nề cho nông nghiệp và khủng hoảng lương thực đã xuất hiện tại châu Phi. Đây là yếu tố khiến giá thực phẩm tại đây gia tăng phi mã và lên cao nhất trong gần 50 năm qua” (Nguyễn Trường và cộng sự 2022).
Theo FAO, giá lương thực toàn cầu tăng 20% và người dân trong tình trạng khan hiếm lương thực, khó có thể kham nổi sự leo thang này. Khủng hoảng lương thực gia tăng áp lực lạm phát ở các quốc gia châu Âu. Theo Eurostat, giá thực phẩm liên tục gia tăng; từ tháng 10 năm 2021 đến tháng 01. 2022 tăng 3,5% so cùng kỳ năm trước, đến tháng 2.2022 con số này lên 4,2% và dự kiến còn tiếp tục tăng cao.
Nhà kinh tế Lương Tuấn Anh thuộc Đại học De Monfort Leicester, nhận xét “Giá năng lượng và lương thực thiết yếu tăng cao tác động trực tiếp đến đời sống người dân, làm trầm trọng thêm các vấn đề an ninh lương thực”.Với giá của hai mặt hàng chủ yếu là lương thưc và dầu mỏ gia tăng, người dân châu Âu đang phải đối mặt với một lựa chọn khó khăn; đó là sưởi ấm nhưng phải cắt khẩu phần ăn hoặc là đảm bảo khẩu phần ăn nhưng không giữ ấm nổi cho gia đình.
Trước tình huống cấp bách toàn cầu, FAO chủ trương hỗ trợ chương trình phục hồi của các nước thành viên trên nguyên tắc “Tái thiết theo hướng tốt hơn”nhằm “phục hồi toàn diện và đóng góp vào tiến trình phát triển bền vững thông qua việc chuyển đổi sang hệ thống nông sản toàn diện, có khả năng chống chịu tốt với kỳ vọng làm tăng hiệu quả sản xuất và dinh dưỡng, thân thiện với môi trường và không để ai bị bỏ lại ở phía sau.
Các Diễn đàn Kinh tế Thế giới không chỉ nêu ra vấn đề cấp bách, ưu tiên và hành động để ngăn chặn nguy cơ, mà còn gợi ra những thách thức từ nguy cơ thiếu đói toàn cầu. Đói kém dẫn tới di cư, thậm chí tạo ra bất ổn nghiêm trọng.Từ đây, nhiều nền kinh tế và các quốc gia đã phải cân nhắc, xem xét lại toàn diện vấn đề lương thực và an ninh lương thực.
2. Tiếp cận An ninh lương thực trong xu thế toàn cầu
Tại Hội nghị thượng đỉnh lương thực toàn cầu vào năm 1996, Tổ chức FAO đã đưa ra khái niệm khá toàn diện về an ninh lương thực (ANLT). FAO định nghĩa “ANLT là mọi người có quyền tiếp cận các loại thực phẩm một cách an toàn, bổ dưỡng, đẩy đủ ở mọi lúc, mọi nơi để duy trì cuộc sống khỏe mạnh và năng động" . Khái niệm này được hoàn thiện trong những năm sau này.
Trong năm 2013, cuộc đối thoại về mục tiêu ANLT được tổ chức tại Medan (Indonesia) với sự tham gia của nhiều tổ chức quốc tế và quốc gia trong các vùng lãnh thổ. Vấn đề được đặc biệt quan tâm là mục tiêu ANLT toàn cầu.Theo đó, khái niệm đã được xây dựng trên nền tảng chủ yếu là tình trạng sẵn có, quyền tiếp cận, sử dụng và sự ổn định về lương thực. Kết luận của nhiều diễn đàn đã chỉ ra ANLT không chỉ là sản xuất mà bao hàm cả về chất lượng và giá cả (Huyền Anh 2013).
Giới nghiên cứu cho rằng, khó thay đổi được nội dung thảo luận nếu chỉ xuất phát từ tự cung tự cấp lương thực. Tại nghiều quốc gia tự cung tự cấp đồng nghĩa với sản xuất trong nước phải đáp ứng đến 90% nhu cầu tiêu dùng của xã hội; đã phản ánh khả năng sản xuất của mỗi nước là yếu tố quan trọng để đảm bảo ANLT. Tuy nhiên, đây không phải,là thành tố duy nhất để đảm bảo an ninh. Vấn đề là các nền kinh tế cần đạt được một thỏa thuận chung về những mục tiêu khác nhau. Thời gian qua, nhiều quan điểm tương đồng đã được các quốc gia cùng chia sẻ.
Từ những thuộc tính cơ bản của ANLT; nhiều nước đang phải đối mặt với khó khăn về tài nguyên, chịu áp lực phân bổ trợ cấp xã hội cho người nghèo chứ không chỉ dành riêng cho nông dân. Các quy định về an toàn thực phẩm đòi hỏi ngày càng cao trong khi cách tiếp cận mới tập trung vào số lượng thực phẩm; hầu hết các quốc gia đều coi ổn định giá là phần quan trọng của mục tiêu. Ổn định giá được cho là chiến lược đảm bảo an ninh liên quan tới chính sách thương mại và lợi nhuận, khiến rủi ro mất an toàn thực phẩm khác tăng lên lại dễ bị bỏ qua.
Dù có nhiều điểm tương đồng nhưng để đưa ra chính sách phù hợp cho nhiều quốc gia lại luôn có những yếu tố mà diễn đàn khu vực chưa giải quyết nổi, đó là mục tiêu an ninh lương thực thế gới. Tồn tại này đòi hỏi từng nước phải linh hoạt trong thiết lập chiến lược quốc gia với mục tiêu hợp tác cùng nhau.
Là vấn đề thiết yếu, quan trọng và cấp bách khi nguồn cung và khả năng tiếp cận chịu tác động lớn của BĐKH, thiên tai, ô nhiễm môi trường và dịch bệnh khó lường, ANLTquốc gia phải gắn với cơ cấu lại nền kinh tế; đảm bảo lương thực đầy đủ cho người dân trong mọi tình huống và trên cơ sở phát huy nguồn lực của Nhà nước, ngưới dân và các thành phần kinh tế gắn với an ninh nguồn nước, bảo vệ môi trường sinh thái, thích ứng với BĐKH và phát triển bền vững. Điều quan trọng của Chương trình Phát triển Thiên niên kỷ (MDG) của Liên hợp quốc là các mục tiêu đã được giám sát và thừa nhận bởi các quốc gia trên toàn thế giới.
Tại nhiều đối thoại, ý kiến thảo luận đã gợi mở những tư tưởng mới về ANLT toàn cầu. Tuy nhiên, lợi thế cạnh tranh và giá trị mặt hàng chiến lược còn có sự khác biệt, cần làm rõ mức độ sản lượng toàn cầu để các quốc gia đảm bảo được ANLT chứ không chỉ là mở rộng sản xuất thông qua sử dụng hiệu quả đất đai và cải tiến năng suất nhờ đầu tư vào hoạt động nghiên cứu và phát triển.
Sự ổn định thành tố an ninh cho thấy tầm quan trọng của dự trữ lương thực. Ngoài ra, cũng cần xác định mặt hàng chiến lược ở mỗi quốc gia và trong từng vùng lãnh thổ. Ở những nước đang phát triển, tầm quan trọng của lúa gạo có xu hướng giảm dần trong khi nhu cầu về mặt hàng thực phẩm như thịt, sữa, trái cây và rau quả lai đang gia tăng. Việc cùng thảo luận để đưa ra một mục tiêu mang tính toàn cầu không chỉ đảm bảo được ANLT mà còn giúp từng nước tự đánh giá bản thân và so sánh với các quốc gia khác để nhận thức rõ về vấn đề ANLT.
Những thông tin được Wikipedia cập nhật vào hạ tuần tháng 1 năm 2022 cho thấy, ANLT là sự đảm bảo của mỗi quốc gia về nguồn cung cho người dân để hạn chế và đẩy lùi tình trạng thiếu lương thực, nạn đói và sự phụ thuộc vào nguồn nhập khẩu. Theo định nghĩa mới nhất của FAO thì, An ninh lương thực là mọi người có quyền tiếp cận các loại thực phẩm một cách an toàn, bổ dưỡng, đầy đủ ở mọi lúc mọi nơi để duy trì cuộc sống khỏe mạnh và năng động (Wilipedia 2022).
Tầm quan trọng của ANLT quốc gia đã được xác định trong các chương trình nghị sự và hành động, đặc biệt là ưu tiên phát triển nông nghiệp. Ngày nay, nó đã trở thành vấn đề toàn cầu, là mối quan tâm của toàn nhân loại trước ảnh hưởng của BĐKH, ô nhiễm môi trường và dân số gia tăng.
Từ định nghĩa của FAO có thể hiểu ANLT nghĩa là lúc nào cũng có đủ nguồn cung cơ bản để đảm bảo việc tiêu dùng ngày một nhiều hơn nhằm bù đắp được những biến động trong sản xuất và giá cả, Theo đó, ANLT không chỉ là vấn đề sản xuất mà bao gồm cả vấn đề chất lượng thực phẩm và giá cả. Đây là đòi hỏi tất yếu để dảm bảo tất cả mọi người ở mọi lúc, mọi nơi đều tiếp cận được về mặt vật lý và kinh tế đối với nguồn lương thực cần thiết để đảm bảo một cuộc sống khoẻ mạnh và năng động.
Hiểu theo nghĩa rộng, an ninh là sự chuyển dịch từ khả năng chỉ có lương thực sang các vấn đề toàn diện là cân bằng dinh dưỡngvà an toàn thực phẩm, cũng như khả năng cung ứng các nguồn thức ăn cho chăn nuôi gia súc, gia cầm và thủy sản. Với hàm nghĩa này, các các tiêu chí để xét đến an ninh lưng thực co thể bao gồm: Sự sẵn có, cách tiếp cận,sử dụng và tính ổn định.
Sự sẵn có là việc đảm bảo có đủ số lượng dự trữ ở mức độ chất lượng phù hợp từ các nguồn sản xuất, đầu vào khác hoặc nguồn LTTP dồi dào từ tự nhiên.
Tiếp cận lương thực là khả năng của cá nhân tiếp cận được với nguồn tài nguyên và các tài sản khác để có được lượng lương thực thích hợp với chế độ ăn uống và dinh dưỡng.
Một quốc gia, dân tộc, hộ gia đình hay một cá nhân lúc nào cũng tiếp nhận được nguồn lương thực phù hợp; không gặp phải rủi ro trong tiếp cận trước những cú sốc bất thường hoặc các hiện tượng chu kỳ theo mùa đó là khả năng ổn định.
Với những nội hàm cần đảm bảo, yếu tố tác động đến độ ổn định của nguồn cung lương thực chính là môi trường tự nhiên, đất đai, thổ nhưỡng, nguồn nước, khí hậu và hệ sinh thái. BĐKH và những thay đổi hoặc tác động không thuận đối với ổn định sản lượng sẽ làm tăng khả năng mất ANLT.
Theo Ủy ban liên chính phủ Liên hợp quốc về biến đổi khí hậu (IPCC), số lượng cá và rạn san hô cần thiết cho thực phẩm của người dân, có thể giảm 20% vào năm 2050; tác động cải cách thương mại đối với giá cả và sản lượng tác động tiêu cực đến ANLT ở nông thôn, sẽ làm giá thực tế thay đổi theo hướng bất lợi cho nông dân. Sau cùng, khi nhu cầu tâm lý được đáp ứng,tiêu dùng lương thực thông qua các chế độ ăn uống hợp lý, vệ sinh nước sạch và y tế sẽ đảm bảo được yêu cầu an toàn lương thực. Phân tích định nghĩa nêu ra, giới nghiên cứu nhận thấy nó mang những nguyên tắc cơ bản đó là:
Thứ nhất khả năng nhận được lương thực không chỉ là cung cấp. Phù hợp với quyền sở hữu, ANLT phải tập trung vào vấn đề con người có đủ lương thực để sinh tồn và hướng vào phương pháp bổ sung ở những nơi thiếu hoặc không có đủ.
Hai là khả năng có lương thực cho tất cả mọi người với ngụ ý, chỉ nhìn tổng quát là chưa đủ mà tình trạng của từng thành viên xã hội mới là quan trọng;
và Thứ ba là sự sẵn có và khả năng kiếm được lương thực.
Theo đó, sự biến chuyển nhận thức từ suy nghĩ đơn thuần là "cung cấp lương thực có sẵn" sang khả năng có đủ mới là quan trọng.
Phù hợp với tình huống cụ thể ở nhiều nơi, địnhh nghĩa về ANLT của Ngân hàng thế giới đã đưa ra sự phân biệt giữa khái niệm bất an ninh lương thực kinh niên với bất an ninh nhất thời. Cả 2 khái niệm này đều tập trung vào tình trạng của hộ hoặc cá nhân chứ không phải là ở phạm vi vĩ mô trong nền kinh tế
3.An ninh lương thực thế giới trong bối cảnh mới
Sau đánh giá 80% số vùng sản xuất nông nghiệp của Ukhaina, gần đây FAO đã cảnh báo, chiến sự Ukraina có thể tạo ra tình trạng mất ANLT toàn cầu. Hội đồng Ngũ cốc quốc tế cho biết, quốc gia này là nước xuất khẩu ngũ cốc lớn thứ tư thế giới trong niên vụ 2020-2021. Ukraina đã xuất khẩu 43 triệu tấn ngũ cốc từ đầu vụ (tháng 7 năm 2021) đến tháng 2 năm nay,nhưng chỉ có khả năng xuất khẩu khoảng 1 triệu tấn lương thực trong 3 tháng tới.
Tổ chức Liên Hợp Quốc từng cảnh báo, chiến sự Ukraina có thể là một "thảm họa" đối với an ninh lương thực toàn cầu. Chiến sự ở đây có thể làm trầm trọng thêm tình hình hỗ trợ nhân đạo, nó có thể vượt xa những gì nhân loại đã từng chứng kiến kể từ Chiến tranh Thế giới lần thứ hai. Giám đốc FAO Rein Paulsen, nhận xét“phát hiện đáng lo ngại là tình trạng thiếu lương thực sẽ xảy ra ngay hoặc trong 3 tháng tới ở hơn 40% vùng và các trường hợp được khảo sát”. (Thanh Hà 2022).
Chương trình Lương thực Thế giới (WFP) là hoạt động nhằm cung cấp thực phẩm cho hàng triệu người phải di cư do xung đột và thiên tai trên thế giới., David Beasley Giám đốc điều hành tổ chức này cho rằng, hoạt động cung cấp thực phẩm đang có nguy cơ bị đe dọa do chi phí nhiên liệu, giá thực phẩm và phí vận chuyển tăng cao; WFP phải hạn chế khẩu phần thực phẩm trước ngày 24 tháng2năm 2022.
Tại Yemen, WFP đã phải tiết giảm 50% khẩu phần ăn của trên 8 triệu người với 2,2 triệu trẻ em bị suy dinh dưỡng nặng và số bị đói vào tháng 6 có thể lên tới161.000 người.
Ở Brazil, giá lương thực cơ bản tăng cao. Theo Viện Địa lý và Thống kê Brazil, giá gạo trong năm tăng gần 70%, đậu đen, khoai tây, thịt đỏ, sữa và dầu đậu nành cũng tăng tương ứng là 51%, 47%, 30%, 20% và 87%. Dịch bệnh Covid-19 đã khoét sâu khủng hoảng lương thực ở quốc gia nàyvới hơn 1/2 dân số khoảng 212 triệu người phải vật lộn với tình trạng mất an ninh lương thực.
Thứ trưởng Ngoại giao Mỹ Wendy Sherman cho biết, FAO ước tính thêm 13 triệu người có thể bị đẩy vào tình trạng mất an ninh lương thực (Quỳnh Dương 2022)
Theo Chủ tịch Ngân hàng Thế giới (WB) David Malpass, giá lương thực tăng cao và hệ lụy của vấn đề đang gây khó khăn cho người nghèo trên toàn thế giới.Giá lương thực gia tăng, tác động nghiêm trọng tới người nghèo đồng thời với khủng hoảng ANLT có thể kéo dài nhiều tháng.
Phát biểu trong Hội nghị mùa Xuân 2022 của Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF), Malpass nhấn mạnh,giá lương thực hiện tăng 37% so với cùng kỳ năm trước và đang tăng cao so với chỉ số giá tiêu dùng (CPI). Đây là vấn đề đáng quan ngại do CPI là thước đo mức độ tác động tới người nghèo, là đối tượng hằng ngày phải chi tiêu cao cho LTTP (Minh Tâm 2022)
Cảnh báo về khủng hoảng lương thực chưa từng có đến gần, chuyên gia lương thực toàn cầu cho biết, hiện chưa có quốc gia nào có thể bù đắp được xuất khẩu lúa mỳ của Nga và Ukraine, vốn chiếm 1/3 nguồn cung toàn cầu, khiến việc tìm kiếm nguồn cung lương thực đang trở thành vấn đề nan giải (Đặng Ánh 2022).
Hai năm trước, Giám đốc WFP từng cảnh báo khoảng 270 triệu người trên thế giới đang trên bờ vực của nạn đói do đại dịch COVID-19. Giờ đây, Liên hợp quốc cho biết thêm, một số nước đang đứng trước nguy cơ thiếu lương thực trầm trọng. Ông nhận xét, thế giới sẽ nhận rõ quy mô thực sự của vấn đề này vào mùa Thu năm nay với Nga và Ukraine là những nước sản xuất ngũ cốc hàng đầu thế giới, chiếm khoảng 30% sản lượng lúa mỳ và 17% sản lượng ngô, 32% lúa mạch và 75% dầu hướng dương.
Theo ước tính của Bộ Nông nghiệp Mỹ (USDA), xuất khẩu lúa mỳ từ Nga và Ukraine sẽ giảm 7 triệu tấn, giảm 12% so với mùa trước. Lo ngại về nguy cơ thiếu hụt nguồn cung đã đẩy giá ngũ cốc vào giữa tháng 3 lên mức cao nhất kể từ năm 2008. (Còn tiếp)
Kỳ sau Thực trạng và vấn đề đặt ra trong các Nghị quyết của Chính phủ Việt Nam
