Khai thác hải sản những vấn đề cần đặt ra đối với Việt Nam

11/08/2021 07:38

Nhằm đánh giá tác động kinh tế từ hoạt động thương mại không tuân thủ quy định chống khai thác IUU, ngày 10 tháng 8 năm 2021 tại Hà Nội đã diễn ra Hội thảo trực tuyến công bố Báo cáo “Đánh giá tác động kinh tế từ phân tích thương mại của việc không tuân thủ quy định về chống khai thác thủy sản bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định (IUU): Trường hợp Việt Nam”

IUU là quy định về chống đánh bắt hải sản bất hợp pháp, không khai báo và không theo quy định (illegal, unreported and unregulated fishing) được Ủy ban châu Âu (EC) ban hành có hiệu lực từ ngày 01tháng10 năm 2010; IUU nhằm vào thiết lập một hệ thống toàn châu Âu để ngăn chặn và loại bỏ việc nhập khẩu các loại sản phẩm thủy sản bị khai thác bất hợp pháp vào thị trường .Theo EC, đây là mối đe dọa lớn nhất đến việc duy trì, bảo tồn các nguồn lợi thuỷ sản và đa dạng sinh thái biển, gây những tác động nghiêm trọng về môi trường cũng như kinh tế-xã hội trên phạm vi toàn cầu. Theo ước tính, hàng năm, đánh bắt cá IUU chiếm tới 19% sản lượng cá đánh bắt trên thế giới; phần lớn hoạt động này diễn ra ở các nước đang phát triển.

Với mạng lưới trao đổi ở khắp các châu lục, năm 2007, EU đã nhập gần 16 tỉ Euro các sản phẩm thủy sản. trong đó gần 7% là sản phẩm đánh bắt cá từ IUU;việc làm này đồng nghĩa với EU là thị trường tiềm năng cho các tổ chức và cá nhân khai thác đánh bắt cá bất hợp pháp. Nguyên nhân của tình trạng này được cho là thiếu cơ chế kiểm soát, truy nguyên nguồn gốc Từ những lý do trên đây, việc xây dựng, ban hành và thực hiện Quy định IUU là cần thiết để thể hiện vai trò và trách nhiệm của EC đối với công đồng quốc tế trong ngăn chặn hoạt động đánh bắt cá bất hợp pháp.

Nhằm đánh giá tác động kinh tế từ hoạt động thương mại không tuân thủ quy định chống khai thác IUU, ngày 10 tháng 8 năm 2021 tại Hà Nội, Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu Thuỷ sản  Việt Nam (VASEP) phối hợp với Ngân hàng Thế giới (World Bank) đã tổ chức Hội thảo trực tuyến công bố Báo cáo “Đánh giá tác động kinh tế từ phân tích thương mại của việc không tuân thủ quy định về chống khai thác thủy sản bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định (IUU): Trường hợp Việt Nam”

Quy định IUU của cộng đồng châu Âu và ngành thủy sản Viêt Nam

Vào năm 2002, Uỷ ban châu Âu(EU) đã triển khai Kế hoạch hành động quốc tế của Tổ chức Nông Lương Liên hiệp quốc (FAO) nhằm phòng ngừa, ngăn chặn và loại bỏ hoạt động đánh bắt cá bất hợp pháp, không có báo cáo và không theo quy định, Tổ chức này còn thực hiện một quá trình tham vấn, đạt được sự đồng thuận chính trị và sau đó, EC chính thức thông qua quy định về IUU tại Quyết định số 1005/2008, ngày 29 tháng 9 năm 2008.

Theo Quyết định này, mỗi cá nhân hoặc tổ chức đánh bắt cá được cho là vi phạm IUU nếu có dấu hiệu vi phạm các quy định về quản lý và bảo tồn được áp dụng tại khu vực liên quan, hoặc việc đánh bắt cá không có giấy phép hợp lệ trong vùng biển gần; thực hiện vào mùa cấm đánh bắt; sử dụng các phương tiện đánh bắt bị cấm; không chấp hành các quy định bắt buộc về chế độ báo cáo, giả mạo nhận dạng hoặc cản trở việc điều tra…

Việc Xuất nhập khẩu các sản phẩm thuỷ phải tuân thủ nguyên tắc, mọi hoạt động thương mại sản phẩm từ đánh bắt IUU đều bị nghiêm cấm. Sản phẩm thuỷ sản được nhập khẩu vào EU phải có Giấy chứng nhận đánh bắt; cơ quan chức năng của nước có tàu đánh bắt phải xác nhận sản phẩm thuỷ sản được đánh bắt trên tàu là phù hợp với quy định của pháp luật và các quy định quốc tế về quản lý và bảo tồn nguồn lợi thuỷ sản. Chứng nhận này được cấp bởi cơ quan có thẩm quyền và áp dụng cho tất cả các sản phẩm đã chế biến hoặc chưa qua chế biến. 

Làm rõ những khái niệm trong quy định, EC còn chỉ rõ những vấn đề liên quan đến khai thác thủy sản bất hợp pháp,khai thác không báo cáo và khai thác không theo quy định. Theo đó khai thác thủy sản bất hợp pháp là hoạt động của tàu cá thực hiện khai thác trong vùng biển thuộc quyền tài phán của một quốc gia mà không được phép; hoạt động trái với luật pháp, quy định quốc gia; trái với các biện pháp bảo tồn và quản lý của tổ chức có tính chất ràng buộc đối với quốc gia hoặc trái với các điều khoản trong luật quốc tế .

Khai thác thủy sản không báo cáo là hoạt động khai thác không báo cáo hoặc báo cáo không đầy đủ cho cơ quan thẩm quyền, trái với luật pháp và quy định được thực hiện trong khu vực thuộc thẩm quyền của một tổ chức quản lý nghề cá khu vực,

Khai thác thủy sản không theo quy định là khai thác thực hiện trong khu vực hoạt động của một tổ chức quản lý nghề cá khu vực liên quan bởi các tàu cá không quốc tịch, tàu cá treo cờ của quốc gia không thuộc tổ chức; hay bởi bất kỳ một thực thể khai thác thủy sản nào khác không nhất quán hay trái với các biện pháp bảo tồn và quản lý của tổ chức đó

Ngày 23/10/2017, Ủy ban châu Âu (EC) đã áp dụng biện pháp cảnh báo “thẻ vàng” đối với sản phẩm thủy sản khai thác của Việt Nam xuất khẩu vào EU do tàu cá và ngư dân Việt Nam vi phạm các quy định về chống khai thác IUU.

Để tháo gỡ “thẻ vàng”, giữ uy tín thương hiệu thủy sản Việt Nam, Thủ tướng Chính phủ, Trưởng BCĐ quốc gia về chống khai thác IUU đã chỉ đạo các ban, bộ, ngành và UBND 28 tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương ven biển nỗ lực, quyết liệt triển khai các giải pháp về chống khai thác IUU và đã được phía EC ghi nhận, đánh giá cao cam kết, quyết tâm chính trị và nỗ lực của Việt Nam trong triển khai thực hiện chống khai thác IUU.Tuy nhiên, phía EC đánh giá, một số công tác vẫn còn chậm, chưa có sự chuyển biến rõ nét, đặc biệt là tình trạng tàu cá Việt Nam vi phạm khai thác hải sản ở vùng biển nước ngoài diễn biến phức tạp. Một trong những nguyên nhân quan trọng là do công tác phối hợp giữa các ban, bộ, ngành và UBND 28 tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương ven biển chưa chặt chẽ trong trao đổi thông tin, phát hiện, ngăn chặn, phòng ngừa sớm, điều tra, xử lý kịp thời các vụ việc vi phạm (Thủ tướng Chính phủ. Chỉ thị 17/CT-TTg ngày 24 tháng 6 năm 2021).

Phòng, chống khai thác thủy sản trái phép ở Việt Nam

Cảnh báo “thẻ vàng” của EC đối với các sản phẩm thủy sản khai thác của Việt Nam xuất khẩu vào thị trường Liên minh châu Âu (EU) với lý do chưa tuân thủ đầy đủ các quy định về chống khai thác IUU đã đưa ra 9 khuyến nghị yêu cầu Việt Nam cần phải thực hiện để gỡ bỏ Nếu không giải quyết được các vấn đề về chống khai thác IUU, Việt Nam sẽ bị xác định là quốc gia không hợp tác và có thể sẽ bị áp dụng “thẻ đỏ”. Trường hợp bị “thẻ đỏ” thì tất cả sản phẩm thủy sản khai thác của Việt Nam sẽ bị cấm xuất khẩu vào EU.

Xét về giá trị, thủy sản là mặt hàng xuất khẩu lớn thứ 5 của Việt Nam, chiếm khoảng 4% kim ngạch xuất khẩu của cả nước. Xuất khẩu thủy sản của Việt Nam gần đây dao động từ 8,5 đến gần 9 tỷ USD/năm;  trong đó, thủy sản nuôi trồng đóng góp từ 60% đến 65% và thủy sản khai thác chiếm 35% - 40% giá trị.

Là nước xuất khẩu thủy sản đứng thứ 3 thế giới, Việt Nam đã chú trọng đến việc phát triển bền vững ngành thủy sản. Tuy nhiên, với đặc thù nghề cá còn  nhỏ lẻ, do nỗ lực chưa đủ để chống lại khai thác thủy sản bất hợp pháp, không báo cáo và không theo quy định (IUU) nên Việt Nam đang phải đối diện với một thách thức lớn liên quan đến cảnh báo thẻ vàng của Ủy ban Châu Âu (EC).

Thẻ vàng IUU đã khiến cho xuất khẩu thủy sản của Việt Nam sang thị trường EU sụt giảm liên tục từ năm 2017 đến nay. So sánh kết quả xuất khẩu sau 2 năm chịu tác động từ thẻ vàng IUU (2017-2019) cho thấy, kim ngạch xuất khẩu thủy sản sang thị trường EU giảm 12%, tương đương 183,5 triệu USD. Theo đó, tổng kim ngạch xuất khẩu các mặt hàng thủy sản đã giảm trên 10%. Trong đó, bạch tuộc giảm mạnh nhất 37%, nhuyễn thể hai mảnh vỏ giảm 11%, cá ngừ giảm gần 2%, cua giảm 11%. Xuất khẩu các  nuôi trồng sang EU từ năm 2017 đến năm 2019 cũng giảm 13%. Xu hướng giảm này tiếp tục kéo dài hơn vào năm 2020, đặc biệt do bị tác động kép bởi dịch COVID-19, thẻ vàng IUU và Brexit, xuất khẩu thủy sản sang thị trường này giảm 5,7% so với năm 2019, chỉ đạt 959 triệu USD.

Kể từ năm 2019, EU đã từ vị trí thứ 2 rơi xuống vị trí thứ 4 trong các thị trường nhập khẩu thủy sản Việt Nam (đứng sau Mỹ, Nhật Bản và Trung Quốc). Tuy nhiên, EU vẫn là thị trường lớn có tính định hướng và chi phối đối với các thị trường khác và là đối tác quan trọng với ngành thủy sản Việt Nam.

Để đánh giá chi tiết về các nguy cơ suy giảm, Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu Thuỷ sản Việt Nam (VASEP) đã phối hợp cùng chuyên gia của Đại học Nha Trang và Đại học Kinh Doanh Copenhagen (Đan Mạch) thực hiện Báo cáo “Đánh giá tác động kinh tế từ phântích thương mại của việc không tuân thủ quy định chống khai thác IUU: Trường hợpViệt Nam”. Báo cáo có sự giám sát của Ngân hàng Thế giới (World Bank) và được tài trợ bởi hai quỹ tín thác do Ngân hàng Thế giới quản lý, gồm Chương trình Toàn cầu về Thủy sản (PROFISH) và Chương trình Vì Nền Kinh tế Xanh (PROBLUE).

Với trên 60 trang, bao gồm 5 phần nội dung; báo cáo đã đánh giá về thực trạng sản xuất,tiêu thụ thủy sản Việt Nam; đề cập các quy định về chống khai thác IUU của các thị trường EU, Mỹ, Nhật Bản, các nước khác và Việt Nam; phân tích dòng chảy thương mại thủy sản giai đoạn 2007-2019 qua đó làm rõ tác động kinh tế của thẻ vàng IUU đối với Việt Nam và trên cơ sở đó, đánh giá định lượng về tổn thất kinh tế, tác động ngắn hạn và trung hạn trong trường hợp bị phạt thẻ đỏ IUU.

Kết quả nghiên cứu cho thấy, các sản phẩm thủy sản khai thác chịu tác động trực tiếp từ các Quy định IUU và cảnh báo thẻ vàng IUU, trong khi sản phẩm thủy sản nuôi trồng bị ảnh hưởng gián tiếp. Trường hợp bị EC phạt thẻ đỏ, tác động trước mắt và trực tiếp nhất đối với thủy sản Việt Nam sẽ là lệnh cấm thương mại của EC nếu Việt Nam không đáp ứng các quy định về chống khai thác thủy sản IUU.

Theo ước tính, ngành thủy sản Việt Nam sẽ tổn thất khoảng 480 triệu USD mỗi năm nếu mất thị trường EU. Trong đó, tổn thất từ hải sản khai thác, bao gồm cá ngừ, cá kiếm,nhuyễn thể, mực, bạch tuộc và các loài hải sản khác khoảng 387 triệu USD mỗi năm. Những tác động gián tiếp đối với thủy sản nuôi trồng có nguyên do từ việc giảm sút uy tín, gánh nặng kiểm soát hải quan ngày càng tăng và việc không tận dụng được thuế quan ưu đãi của Hiệp định Thương mại Tự do Việt Nam - Liên minh Châu Âu (EVFTA). Ngành thủy sản nuôi trồng có thể mất khoảng 93 triệu USD do các tác động gián tiếp. Về trung hạn, nếu lệnh cấm kéo dài trong 2-3 năm có thể gây gián đoạn xuất khẩu thủy sản Việt Nam, trong đó khai thác thủy sản sẽ bị thu hẹp ít nhất 30% về quy mô sản lượng.

Báo cáo cũng đánh giá về những thách thức mới đối với ngành thủy sản do đại dịch COVID 19 gây ra. Tuy nhiên, nếu Việt Nam sớm gỡ được thẻ vàng IUU, tận dụng được các ưu đãi thuế quan và thay đổi thể chế từ EVFTA thì cơ hội phục hồi và hướng tới mục tiêu tăng xuất khẩu thủy sản sang thị trường EU tới 1,2-1,4 tỷ USD trong những năm tới là hoàn toàn khả thi. Điều này cho thấy cần có những giải pháp hợp lý, hiệu quả để sớm khắc phục thẻ vàng, đưa ngành thủy sản hướng tới mục tiêu tăng trưởng xuất khẩu hàng năm từ 7-9% và đạt 16 - 18 tỷ USD kim ngạch xuất khẩu vào năm 2030, cũng như hỗ trợ nghề cá bền vững.

Năm 2017, Việt Nam là nước thứ hai trong khu vực Đông Nam Á bị "thẻ vàng" cảnh báo đối với hải sản khai thác từ các hành vi đánh cá bất hợp pháp IUU. Nhiều tàu cá của ngư dân Việt Nam vi phạm vùng biển nước ngoài đã bị các nước Indonesia, Malaysia, Thái Lan áp dụng những biện pháp cứng rắn, tiêu hủy tàu, bắt người, phạt tiền, gây căng thẳng cho công tác bảo hộ ngoại giao và quan hệ khu vực. Tại cuộc họp lần thứ 5 Ban Chỉ đạo quốc gia về IUU ngày 13tháng 7 năm 2021, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (NN&PTNT) cho biết, việc EC cảnh báo “thẻ vàng” đã ảnh hưởng đến xuất khẩu thủy sản sang thị trường EU, sản lượng giảm 35% so với năm 2017.

Trong những nỗ lực thực hiện các khuyến nghị của EC để được gỡ “thẻ vàng”, Việt Nam đã ban hành gần 100 văn bản chỉ đạo, tổ chức triển khai thực hiện văn bản chỉ đạo của Thường trực Ban Bí thư, Thủ tướng Chính phủ, Ban Chỉ đạo quốc gia, quy định của Luật Thủy sản, các quy định về chống khai thác IUU. Tính đến nay, có gần 27.000 tàu cá được lắp đặt thiết bị giám sát hành trình (VMS) đạt 87,45%. Đã triển khai, chia sẻ  đồng bộ hệ thống giám sát tàu cá, cơ sở dữ liệu giám sát tàu cá từ Trung ương đến địa phương, đồng thời phân quyền truy cập cho các cơ quan, đơn vị chức năng liên quan để thực hiện nhiệm vụ được giao, bước đầu đã đạt được kết quả trong theo dõi, quản lý tàu cá hoạt động trên biển. Số lượng tàu cá đã thực hiện đánh dấu theo quy định đạt 90,53% (trên 85.000 tàu). Cả nước có 59 cảng được chỉ định đủ điều kiện cho công tác xác nhận, chứng nhận nguồn gốc thủy sản từ khai thác cho tàu cá Việt Nam cập cảng bốc dỡ thủy sản.

Nhằm kiên quyết ngăn chặn, chấm dứt tình trạng tàu cá và ngư dân Việt Nam vi phạm các quy định về chống khai thác IUU ở vùng biển nước ngoài, góp phần tháo gỡ “thẻ vàng” của EC, trong chỉ thị, Thủ tướng Chính phủ yêu cầu các bộ trưởng, thủ trưởng cơ quan ngang bộ, cơ quan thuộc Chính phủ, chủ tịch UBND 28 tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương ven biển tập trung chỉ đạo cơ quan chức năng thực hiện nghiêm công tác phối hợp, trao đổi thông tin, phát hiện, phòng ngừa sớm, điều tra, xử lý kịp thời các vụ việc vi phạm, trên cơ sở các nguyên tắc, nội nội dung được quy đinh. Trong đó, đối với 28 tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương ven biển phải thực hiện những việc làm cụ thể để đảm bảo tàu cá của địa phương được đăng ký, đăng kiểm; lắp đặt thiết bị giám sát hành trình, đánh dấu tàu cá; cấp, gia hạn, cấp lại, thu hồi giấy phép khai thác thủy sản; khi đang khai thác trên biển bị mất tín hiệu, vượt ranh giới khai thác trên biển là có nguy cơ vi phạm vùng biển nước ngoài; nắm vững tình hình, kết quả kiểm tra, kiểm soát tàu cá và ngư dân xuất, nhập cảng, bến theo quy định;và tinh hình, kết quả xử lý tàu cá, ngư dân địa phương vi phạm vùng biển nước ngoài và các vụ việc tại địa phương có dấu hiệu môi giới, móc nối đưa người, tàu cá Việt Nam đi khai thác hải sản trái phép ở vùng biển nước ngoài.