Lưu bút tặng sách của cháu nội GS Đào Duy Anh là Đào Thế Anh (con GS, Viện sĩ Đào Thế Tuấn, con trai trưởng GS Đào Duy Anh).
Khả năng tự học vượt trội
Năm nay, đón Xuân Ất Tỵ, tôi đã chọn đọc cuốn sách “Đào Duy Anh - Từ chí sĩ cách mạng đến học giả uyên bác” do Viện Kinh tế, Văn hoá và Nghệ thuật liên kết với NXB Dân Trí xuất bản tháng 1/2025 nhân kỷ niệm 120 năm Ngày sinh của Giáo sư Đào Duy Anh (1904 – 2024). Sách khổ 16 X24 Cm, dày gần 500 trang. Ngoài Lời nói đầu, Tóm tắt Tiểu sử GS Đào Duy Anh (1904 -1988) và bài tự thuật, sách gồm 50 bài viết của các GS, TS, Nhà văn, Nhà báo, người thân thiết gần gũi với Gs Đào Duy Anh.
Các bài viết trong sách đều bày tỏ tưởng nhớ, toát lên sự khâm phục Giáo sư Đào Duy Anh, một trí thức lớn của dân tộc, người đã dành trọn cuộc đời để cống hiến cho sự nghiệp cách mạng và sự phát triển của khoa học xã hội Việt Nam. Từ những năm tháng đầu đời cho đến khi qua đời, ông đã không ngừng tự khẳng định mình qua con đường tự học, nghiên cứu và sáng tạo. Chí sĩ cách mạng Đào Duy Anh tuy cuộc đời có nhiều lận đận nhưng không hề nản chí, bi quan, chùn bước, đã trở thành một học giả uyên bác, người để lại cho đất nước một gia tài tri thức đồ sộ, góp phần không nhỏ vào việc phát triển nền văn hóa, lịch sử, ngôn ngữ và tư tưởng của dân tộc.
Vợ chồng GS Đào Duy Anh. Ảnh do gia đình cung cấp.
Đào Duy Anh là một trong những trí thức tiêu biểu của thế hệ cựu học sinh Quốc học Huế. Sau khi tốt nghiệp thủ khoa, như bao người trẻ khác, ông có thể đã chọn con đường dễ dàng, trở thành một viên chức trong bộ máy của chính quyền thực dân. Tuy nhiên, ông đã quyết định đi theo con đường khó khăn hơn, con đường tự lập và tự khẳng định bản thân. Với một khát vọng mãnh liệt và ý chí kiên cường, ông đã từ bỏ công việc ở trường tiểu học Đồng Hới, trở về Huế và cùng các đồng chí tham gia công cuộc vận động yêu nước. Đây là bước ngoặt quan trọng trong sự nghiệp của Đào Duy Anh, khi ông quyết định dấn thân vào các hoạt động cách mạng và tự xây dựng cho mình một sự nghiệp mới.
Trong giai đoạn này, Đào Duy Anh đã sáng lập tờ báo Tiếng Dân và nhà xuất bản Quan Hải tùng thư, với mục tiêu truyền bá các tri thức khoa học xã hội và tư tưởng cách mạng. Tuy nhiên, dù tham gia vào những hoạt động quan trọng này, ông vẫn luôn không ngừng học hỏi và tự nghiên cứu để phát triển kiến thức của mình. Chương trình học tại trường Quốc học Huế không thể đáp ứng được những yêu cầu tri thức mà Đào Duy Anh đặt ra cho bản thân. Vì vậy, ông đã tự mình tìm kiếm, tự học và mở rộng kiến thức về nhiều lĩnh vực, từ lịch sử, văn học đến các tư tưởng khoa học xã hội hiện đại.
Đào Duy Anh có một khả năng tự học vượt trội mà không phải ai cũng có được. Ông tự xây dựng thư viện cho mình, thu thập những tài liệu quan trọng về các học thuyết chính trị, lịch sử, văn hóa và kinh tế, đặc biệt là các tác phẩm của các nhà cách mạng, các học giả phương Tây và các trí thức tiến bộ. Ông không chỉ học để hiểu, mà học để áp dụng, để có thể truyền đạt tri thức cho những người xung quanh.
Năm 1932, chỉ sau vài năm tự học, Đào Duy Anh đã hoàn thành Hán - Việt từ điển, một công trình có giá trị vô cùng lớn đối với nền học thuật Việt Nam. Đây không chỉ là một cuốn từ điển, mà còn là một công trình khảo cứu sâu sắc về ngôn ngữ học, giúp người dân Việt Nam hiểu rõ hơn về nguồn gốc và sự phát triển của ngôn ngữ, cũng như mở rộng khả năng tiếp cận các tư tưởng khoa học xã hội hiện đại. Không dừng lại ở đó, ông tiếp tục cho ra đời Pháp - Việt từ điển vào năm 1936, một cuốn từ điển nữa, bổ sung và làm phong phú thêm tiếng Việt với những từ ngữ mới mẻ từ nền văn minh Pháp. GS Sử học Trần Quốc Vượng, là một trong những học trò xuất sắc của GS Đào Duy Anh, đã tôn vinh: “Ông (GS Đào Duy Anh) xứng đáng là Đệ nhất từ điển là nhà văn hoá, nhà học giả “Liên Đa Xuyên ngành” (tr 214 - “Đào Duy Anh - Từ chí sĩ cách mạng đến học giả uyên bác”)
Sự tự học đáng kính nể của Đào Duy Anh không chỉ thể hiện ở việc đọc và nghiên cứu sách, mà còn thể hiện trong việc ông ứng dụng tri thức vào các công trình nghiên cứu sâu rộng. Trong suốt quá trình nghiên cứu, ông không ngừng thử thách và mở rộng tư duy của mình để tiếp cận những khái niệm mới trong các lĩnh vực như sử học, xã hội học, kinh tế học và văn hóa học. Cuốn "Việt Nam văn hóa sử cương" mà ông viết là một minh chứng cho sự uyên bác và sâu sắc trong cách tiếp cận các vấn đề về văn hóa và lịch sử dân tộc. Những công trình này đã được đón nhận nồng nhiệt trong giới học thuật và góp phần làm sáng tỏ nhiều vấn đề cần thiết cho việc nghiên cứu và xây dựng nền văn hóa Việt Nam.
GS Đào Duy Anh đã nêu rõ trong “Việt Nam văn hoá sử cương” rằng việc bảo tồn và phát huy văn hóa là yếu tố tiên quyết trong sự phát triển bền vững của dân tộc. Vì văn hóa là sức mạnh nội sinh, là nền tảng tinh thần của xã hội; vừa là mục tiêu vừa là động lực thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội. Quan điểm của GS Đào Duy Anh về văn hóa và khát vọng hiện nay của dân tộc Việt Nam có sự tương đồng rõ rệt khi Tổng Bí thư Tô Lâm phát động “Kỷ nguyên vươn mình của dân tộc Việt Nam”. Tổng Bí thư Tô Lâm khẳng định rằng, sự phát triển mạnh mẽ trong tất cả các lĩnh vực phải dựa trên nền tảng của sự bảo tồn và phát huy văn hóa dân tộc (tr 413 Sách đã dẫn, trong bài "Từ 'Việt Nam văn hoá sử cương' nghĩ về 'kỷ nguyên vươn mình của dân tộc' " của Vũ Xuân Bân). Di sản của Giáo sư Đào Duy Anh về văn hóa, tri thức, và sự phát triển của dân tộc Việt Nam vẫn còn nguyên giá trị đến ngày nay. Các quan điểm này không chỉ là nền tảng vững chắc cho khát vọng phát triển mà còn góp phần tạo dựng một tương lai tươi sáng cho dân tộc trong kỷ nguyên vươn mình, nỗ lực xây dựng một Việt Nam hùng cường, thịnh vượng, phát triển bền vững, nhưng vẫn giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc Việt Nam, dù hoà nhập quốc tế nhưng “không hoà tan”.
Sự tự khẳng định của một trí thức cách mạng
Tuy nhiên, khả năng tự học của Đào Duy Anh không chỉ giới hạn ở việc nghiên cứu, mà còn ở chính quá trình tự khẳng định mình trong bối cảnh xã hội đầy thử thách. Trong suốt cuộc đời mình, ông không chỉ là một học giả, mà còn là một chiến sĩ cách mạng. Qua những bài viết trên Tiếng Dân, những công trình nghiên cứu, ông đã thể hiện rõ rệt chí khí, lòng yêu nước và quyết tâm chiến đấu cho độc lập, tự do của dân tộc. Các tư tưởng của ông về “mở mang dân trí” và “bênh vực nhân quyền” luôn gắn liền với những hoài bão cao đẹp về tương lai của đất nước.
Không chỉ là người truyền bá tri thức, Đào Duy Anh còn là người sáng tạo, mang đến những tư tưởng tiên tiến, góp phần làm phong phú nền tảng lý luận của cách mạng Việt Nam. Ông không ngừng thách thức các thế lực thực dân, dù bị áp lực và đối diện với nhiều khó khăn, nhưng ông vẫn kiên trì với lý tưởng của mình. Sự tự khẳng định này, qua từng tác phẩm, từng cuộc chiến đấu, đã nâng ông lên thành một biểu tượng của trí thức cách mạng, của một người luôn hướng về tương lai tươi sáng của dân tộc, được thế hệ đương thời và mãi mãi về sau luôn luôn kính trọng, nể phục.
Trong bài viết “Nhà báo, Nhà giáo và Nhà bác học Đào Duy Anh”, cố Nhà báo Quang Đạm cho rằng: “Từ năm tháng này sang năm tháng khác, nhà bác học Đào Duy Anh đã đi đến đích tự khẳng định - mặc nhiên mà cũng hiển nhiên - bằng chí khí nhất quán, bằng tư duy khoa học, bằng nếp lao động miệt mài và giàu thành quả đi đôi với nếp sống giản dị và thanh bạch, là người chiến sĩ lão thành, một con chim đầu đàn trong cộng đồng những người trí thức yêu nước, cách mạng và xã hội chủ nghĩa, được Tổ quốc và nhân dân đánh giá cao.” (tr 56 Sách đã dẫn).
GS Sử học Phan Huy Lê, là học trò khoá đầu tiên Khoa Sử Đại học Tổng hợp Hà Nội của GS Đào Duy Anh (nay là Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn - Đâị học Quốc gia Hà Nội) trong bài viết “GS Đào Duy Anh và một số vấn đề lịch sử Cổ - Trung đại Việt Nam” đánh giá: “Giáo sư Đào Duy Anh là một trong những nhà sử học Mácxit đầu tiên không những đã góp phần truyền bá chủ nghĩa Mác mà còn vận dụng chủ nghĩa Mác trong nghiên cứu lịch sử Việt Nam, nhất là lịch sử cổ-trung đại Việt Nam. Vào những năm 50 thế kỷ XX khi mà khuynh hướng công thức, giáo điều còn nặng nề thì việc vận dụng lý luận một cách độc lập, sáng tạo trong nghiên cứu khoa học không dễ dàng, nhiều khi còn phải chuốc lấy sự phê phán. Những kết quả nghiên cứu của GS theo quy luật phát triển tất yếu của khoa học, có những điều giữ nguyên giá trị lâu dài, có những điều cần bổ sung, hoàn thiện, có những điều sẽ bị vượt qua, nhưng cái ngưng đọng lại mãi mãi trong các công trình của GS và trong ký ức của các thế hệ học trò và sử gia mai sau là tinh thần lao động cần mẫn, không biết mệt mỏi mà GS tự ví mình như con chim tinh vệ ngậm đá lấp biển, là kiến thức uyên bác bác luôn luôn được bổ sung cập nhật, là sự tìm tòi, sáng tạo trong học thuật... GS Đào Duy Anh là một nhà sử học lớn, một nhà văn hóa lớn của đất nước để lại cho đời và cho nền khoa học Việt Nam một di sản đồ sộ mang phong cách và dấu ấn Đào Duy Anh” (tr 238,239 sách đã dẫn).
GS Đào Duy Anh là một trong số ít người Việt Nam được ghi danh trong bộ từ điển Larousse danh tiếng của Pháp, với tư cách là một nhà bách khoa toàn thư của thời hiện đại. GS là minh chứng rõ nét cho việc bằng cấp không quyết định sự thành công, mà chính tinh thần tự học và sự cống hiến không ngừng mới làm nên điều đó.
Đằng sau thành công của GS Đào Duy Anh là hình ảnh người vợ tận tụy, bà Trần Thị Như Mân (1907 - 1992), quê ở làng Minh Hương nay thuộc xã Minh Thạnh, huyện Hương Trà, tỉnh Thừa Thiên Huế, cháu nội của quan Thượng thư Bộ Binh triều Tự Đức là Trần Tiễn Thành, là con của Giải nguyên Trần Tiễn Hối, Tổng đốc Nghệ An. Với sự am hiểu về Hán ngữ và Pháp ngữ, bà Trần Thị Như Mân đã trở thành trợ thủ đắc lực, giúp chồng hoàn thành nhiều công trình nghiên cứu quan trọng. Năm 1925, bà đậu Cao đẳng tiểu học, được bổ làm giáo viên trường nữ trung học Đồng Khánh ở Huế. Bà không chỉ lo toan gia đình mà còn giúp cụ Đào Duy Anh thực hiện ước mơ học thuật của mình.
Trong bài “ Người trợ lý đặc biệt của học giả Đào Duy Anh” do GS, Viện sĩ Đào Thế Tuấn (1931-2011), con trai trưởng của vợ chồng Gs Đào Duy Anh viết: “Chính bà đã gợi ý cho cha tôi làm cuốn Hán Việt từ điển, giúp ông tập hợp các từ Hán Việt trên sách báo, ghi và sắp xếp các phích để xây dựng các mục từ. Bà là người lo việc xuất bản cuốn từ điển này. Tiếp theo bà tổ chức việc xây dựng Pháp Việt từ điển. Nhờ có hiệu sách, bà có thể đặt mua các loại từ điển khác nhau trên thế giới để làm tài liệu tham khảo. Hiệu Vân Hòa trước còn bán sách kiêm bán thuốc, dần dần chuyển sang chuyên bán sách và văn phòng phẩm.” (tr 148-149 Sách đã dẫn)
Năm 2000, GS Đào Duy Anh được Đảng và Nhà nước truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về Khoa học và Cong nghệ cho Cụm công trình: Lịch sử Việt Nam từ nguồn gốc đế thế kỷ XIX; Lịch sử cổ đại Việt Nam; Việt Nam văn hoá sử cương; Đất nước Việt Nam qua các đời.
Từ một thanh niên có khát vọng học hỏi, Đào Duy Anh đã trở thành một trí thức uyên bác, một học giả xuất sắc, với những công trình nghiên cứu vô cùng quan trọng cho nền học thuật Việt Nam. Sự nghiệp của ông là một minh chứng cho khả năng tự học, tự lập và tự khẳng định của một con người có chí khí và đam mê với tri thức. Những công trình của ông không chỉ có giá trị trong thời đại của ông mà còn là di sản quý báu cho các thế hệ mai sau. Dù ông đã ra đi, nhưng những gì ông để lại sẽ mãi mãi là ngọn đuốc soi sáng, để tất cả chúng ta tiếp tục con đường học hỏi, nghiên cứu và cống hiến cho sự nghiệp phát triển đất nước. Chúc cho mùa xuân Ất Tỵ đáng ghi nhớ này, những giá trị học thuật của GS Đào Duy Anh tiếp tục sống mãi trong tâm hồn người dân đất Việt.
V.X.B
