Đối với bên Việt Nam Dân chủ Cộng hòa/Mặt trận Dân tộc Giải phóng (VNDCCH/MTDTGP), Tây Nguyên không chỉ là một khu vực chiến đấu mà là hành lang chiến lược cốt tử. Việc mở và giữ vững tuyến chi viện Đường Hồ Chí Minh qua Tây Nguyên là điều kiện tiên quyết để nuôi dưỡng và phát triển lực lượng vũ trang ở miền Nam. Đại tướng Võ Nguyên Giáp đã khẳng định giá trị này, nhận định rằng nếu giải phóng được Tây Nguyên sẽ "tạo ra một cú đánh làm rung chuyển toàn bộ chiến trường miền Nam" (Phát biểu tại Hội nghị Bộ Chính trị, trước Chiến dịch Tây Nguyên 1975). Sự xác định này định hướng cho việc xây dựng căn cứ địa, phát triển lực lượng ba thứ quân và chuyển dần thế trận từ phòng ngự sang tấn công chiến lược.
Ngược lại, bên Việt Nam Cộng hòa/Hoa Kỳ (VNCH/Mỹ) coi Tây Nguyên là lá chắn chiến lược then chốt bảo vệ sườn phía Tây của Quân khu II và Sài Gòn. Ngay sau năm 1954, Mỹ đã thay thế Pháp, chủ động triển khai chiến lược thôn tính và kiểm soát bằng cách thiết lập các trại Lực lượng Đặc biệt (Green Berets) dọc biên giới. Mục tiêu là cô lập và sử dụng các sắc tộc thiểu số (Montagnards), đồng thời ngăn chặn tuyệt đối tuyến chi viện từ miền Bắc. Đại tướng William Westmoreland, Tư lệnh Quân đội Mỹ tại miền Nam Việt Nam (1964-1968), đã dành sự quan tâm đặc biệt cho khu vực này, liên tục phát động các chiến dịch "tìm diệt" quy mô lớn. Chiến lược phòng thủ của VNCH, đặt dưới sự chỉ huy của Quân đoàn II/Quân khu 2 (với các Tư lệnh như Trung tướng Ngô Du và sau đó là Thiếu tướng Phạm Văn Phú), tập trung vào các cụm phòng ngự kiên cố tại các thị xã và trục giao thông.
Sự đối đầu chiến lược này đã trải qua nhiều giai đoạn, gắn liền với sự thất bại liên tiếp của các chiến lược chiến tranh của Mỹ (Chiến tranh Đặc biệt, Chiến tranh Cục bộ, Việt Nam hóa Chiến tranh), đỉnh cao là Chiến dịch Tây Nguyên (3/1975). Quyết định táo bạo của Bộ Chính trị VNDCCH/MTDTGP, dựa trên nghệ thuật nghi binh chiến lược để đánh vào Buôn Ma Thuột – nơi địch sơ hở, đã dẫn đến sự sụp đổ nhanh chóng, không thể cứu vãn của Quân đoàn II. Thượng tướng Hoàng Minh Thảo, Tư lệnh Mặt trận Tây Nguyên, nhấn mạnh rằng lựa chọn Buôn Ma Thuột là nhằm "tạo ra điều kiện để ta tiêu diệt quân địch" (Trước khi mở chiến dịch), đồng thời buộc địch phải rút chạy trên Đường 7 (Quốc lộ 7) trong sự hỗn loạn thảm khốc. Thắng lợi này đã tạo ra bước ngoặt chiến lược quyết định, thay đổi căn bản cục diện quân sự và mở đường cho chiến dịch giải phóng hoàn toàn miền Nam.
Bài viết trình trong cuốn sách “Địa chiến lược Chính trị-Quân sự Tây Nguyên”
5.1. Địa chiến lược về quân sự, bối cảnh và nhận định (1954 – 1961)
Giai đoạn 1954–1961 là thời kỳ bản lề, nơi hai chính quyền đối lập, VNDCCH/MTDTGP và VNCH/Mỹ, đã tiến hành các hoạt động xác lập thế trận chiến lược và chuyển hóa địa hình Tây Nguyên thành những công cụ quân sự phục vụ cho các ý đồ chiến tranh lâu dài. Đây là giai đoạn của chiến tranh không tiếng súng nhưng lại là cuộc đối đầu gay gắt về chính trị, kinh tế và tâm lý, đặt nền móng cho các cuộc đối đầu quân sự quy mô lớn sau này. Tây Nguyên không chỉ được nhìn nhận là một vùng đất mà là một trung tâm quyền lực địa chiến lược quyết định sự tồn vong của miền Nam.
Sau Hiệp định Genève 1954, Việt Nam tạm thời bị chia cắt. Tây Nguyên, với tư cách là khu vực thượng nguồn chiến lược của miền Nam, bỗng chốc trở thành một vùng đệm xung yếu và là biên giới mềm (soft border) của cuộc đối đầu ý thức hệ. Vị thế Địa lý – Quân sự của Tây Nguyên mang tính độc tôn không thể thay thế. Nó là nóc nhà của miền Nam, kiểm soát toàn bộ lưu vực các sông lớn và các tuyến giao thông huyết mạch xuống vùng duyên hải và đồng bằng. Nó có vai trò như một bàn đạp chiến lược (strategic high ground), từ đó có thể tổ chức tấn công hoặc phòng thủ toàn bộ vùng I và vùng II Chiến thuật của VNCH. Đặc biệt, khu vực Tam Biên Chiến lược – nơi Tây Nguyên tiếp giáp với Lào và Campuchia – không chỉ mang ý nghĩa quân sự mà còn là chính trị quốc tế sâu sắc. Đối với VNDCCH/MTDTGP, đây là điều kiện địa lý không thể thay thế để thiết lập tuyến chi viện hậu cần bí mật. Ngược lại, đối với VNCH/Mỹ, khu vực này được xem là một hành lang thâm nhập tiềm tàng, cần phải được phong tỏa tuyệt đối bằng các lực lượng đặc biệt. Địa hình phức tạp, sự kết hợp giữa núi cao, rừng rậm và cao nguyên bazan tạo ra một môi trường tác chiến vô cùng khắc nghiệt. Địa hình này vừa là lợi thế phòng thủ tự nhiên cho lực lượng du kích và chủ lực ẩn mình (VNDCCH/MTDTGP) vừa là thách thức hậu cần và trinh sát khổng lồ đối với quân đội chính quy dựa trên công nghệ (VNCH/Mỹ). Khả năng che phủ dày đặc và tính chia cắt đã vô hiệu hóa phần lớn ưu thế hỏa lực và trực thăng vận của Mỹ/VNCH trong giai đoạn đầu.
Cả hai bên đều có những nhận định chiến lược cơ bản về Tây Nguyên trong giai đoạn này. VNDCCH/MTDTGP, tuân thủ Học thuyết Chiến tranh Nhân dân, xác định Tây Nguyên là Hậu phương chiến lược tại chỗ và Căn cứ địa vững chắc. Mục tiêu là phải giữ vững, mở rộng, và khai thông tuyến hành lang chi viện, xây dựng lực lượng chính trị và quân sự trong lòng đồng bào dân tộc thiểu số để chuẩn bị cho cuộc chiến lâu dài. Họ xem Tây Nguyên là yếu tố quyết định để chia cắt và cô lập Quân đoàn II VNCH. Ngược lại, VNCH/Mỹ dựa trên Học thuyết Răn đe và Cán cân trong bối cảnh Chiến tranh Lạnh. Tầm nhìn địa chiến lược của Mỹ đối với Tây Nguyên không chỉ là một vấn đề phòng thủ biên giới đơn thuần, mà còn là một phần của chiến lược "ngăn chặn (Containment)" chủ nghĩa cộng sản ở Đông Nam Á. Họ nhận định rằng nếu Tây Nguyên thất thủ, sự sụp đổ của toàn bộ miền Nam là không thể tránh khỏi, dẫn đến hiệu ứng Domino lan rộng khắp khu vực. Do đó, mục tiêu của họ là cô lập tuyệt đối biên giới, ngăn chặn sự thâm nhập của VNDCCH, và biến Tây Nguyên thành bức tường chắn bảo vệ các trung tâm dân cư và kinh tế ở duyên hải và đồng bằng.
Giai đoạn này chứng kiến các chính sách của chính quyền Ngô Đình Diệm nhằm kiểm soát dân cư và chuyển hóa kinh tế tại Tây Nguyên, với ý đồ bình định và đồng hóa các sắc tộc thiểu số, đồng thời cô lập cơ sở cách mạng. Chính quyền Diệm đẩy mạnh việc thiết lập các Khu Dinh điền (với người Kinh từ miền Bắc và miền Trung di cư) và các Khu Trù mật (tập trung đồng bào dân tộc thiểu số từ các buôn làng phân tán). Mục tiêu kép của chính sách này là: kiểm soát dân cư (thuận lợi cho việc quản lý hành chính và ngăn chặn sự tiếp xúc với lực lượng cách mạng) và đồng hóa văn hóa (biến Tây Nguyên thành một bộ phận kinh tế và xã hội đồng nhất với miền xuôi). Tuy nhiên, các chính sách này được thực hiện một cách cưỡng bức, thiếu tôn trọng quyền tự trị và đất đai truyền thống của người dân tộc thiểu số. Việc chiếm đoạt đất đai, bắt buộc thay đổi tập quán, và sự phân biệt đối xử đã gây ra sự bất mãn sâu sắc và làn sóng phản kháng mạnh mẽ trong các sắc tộc Thượng. Sự mâu thuẫn này được xem là lỗi lầm chiến lược lớn nhất của VNCH/Mỹ trong giai đoạn này. Nó không chỉ đẩy người Thượng vào thế đối kháng với Sài Gòn mà còn khiến họ xem VNDCCH/MTDTGP là đồng minh tự nhiên trong cuộc đấu tranh giành lại quyền tự quyết, cung cấp cho cách mạng một nguồn lực tình báo và hỗ trợ hậu cần quý giá.
VNDCCH/MTDTGP đã nhanh chóng nhận diện và khai thác sự rạn nứt này bằng cách áp dụng chính sách Đại đoàn kết Dân tộc, tôn trọng văn hóa và tập quán, xây dựng các tổ chức chính trị bí mật trong các buôn làng. Lực lượng vũ trang Tuyên truyền được sử dụng để tuyên truyền, vận động và tổ chức người Thượng tham gia vào cuộc kháng chiến. Người dân tộc thiểu số đã trở thành nguồn lực quân sự không cạn của cách mạng: cung cấp thông tin tình báo, che chở du kích, và hỗ trợ hậu cần cho tuyến Đường Trường Sơn. Sự ủng hộ này đã đảm bảo cho VNDCCH/MTDTGP một hệ thống trinh sát và cảnh báo sớm gần như hoàn hảo trong vùng địch hậu, làm vô hiệu hóa các nỗ lực bình định của VNCH. Sự thành công chính trị này là điều kiện tiên quyết cho sự thành lập và phát triển của Mặt trận Tây Nguyên (B3).
Nhân tố then chốt nhất trong việc xác lập lợi thế chiến lược cho VNDCCH/MTDTGP chính là việc thiết lập Đường Hồ Chí Minh (Tuyến Chi viện Chiến lược). Sau năm 1959, Đảng Lao động Việt Nam quyết định phải xây dựng tuyến giao thông chiến lược để chi viện cho miền Nam, dẫn đến sự ra đời của Đoàn Công tác Đặc biệt 559 vào ngày 19/5/1959. Nhiệm vụ của Đoàn 559 là khai mở và bảo vệ tuyến vận tải quân sự từ miền Bắc vào miền Nam, đi qua dãy Trường Sơn. Đây là một nhiệm vụ chính trị – quân sự – kỹ thuật vô cùng mạo hiểm, vượt qua địa hình hiểm trở và sự phong tỏa gắt gao. Tuyến đường ban đầu chủ yếu là các đường mòn gánh bộ và xe đạp thồ, vận chuyển vũ khí và lương thực bằng sức người. Mô hình tổ chức của Đoàn 559 được xây dựng theo hình thức quân sự hóa triệt để nhưng hoạt động theo cơ chế tự cung cấp và tự bảo vệ, kết hợp giữa công binh, hậu cần, bộ binh bảo vệ và giao liên.
Tuyến Trường Sơn là "mạch máu" duy trì sự sống còn của lực lượng cách mạng miền Nam, đảm bảo sự liên tục và tăng cường của nguồn lực chiến đấu, giúp VNDCCH/MTDTGP có thể duy trì cuộc chiến tranh lâu dài. Nó đã liên kết chặt chẽ ba chiến trường Đông Dương (Việt Nam, Lào, Campuchia), tạo ra thế liên hoàn chiến lược cho VNDCCH/MTDTGP, cho phép lực lượng cách mạng có thể rút lui và tập kết an toàn tại vùng biên giới láng giềng, ngoài tầm kiểm soát của quân đội Mỹ/VNCH. Việc vận hành và bảo vệ tuyến đường này đòi hỏi một hệ thống tổ chức hậu cần và bảo đảm kỹ thuật cực kỳ hiệu quả, bao gồm các trạm giao liên, trạm quân y, và các đơn vị công binh dã chiến. Sự hình thành của Đoàn 559 với tính chất chuyên nghiệp cao đã tạo ra một lực lượng hậu cần chủ lực ngang tầm với các quân đoàn chiến đấu, là hình mẫu của chiến tranh toàn dân trong điều kiện khó khăn nhất.
Giai đoạn 1954–1961 là giai đoạn chuẩn bị thế trận, tạo ra sự đối lập căn bản về học thuyết và mô hình tổ chức lực lượng giữa hai bên, định hình tính chất của cuộc chiến kéo dài sau này.
Về Học thuyết Chiến tranh, VNDCCH/MTDTGP áp dụng triệt để Học thuyết Chiến tranh Nhân dân và Trường kỳ Kháng chiến. Họ ưu tiên yếu tố con người (chính trị, tinh thần, sự ủng hộ của dân tộc thiểu số) lên trên yếu tố vật chất (vũ khí, công nghệ). Chiến lược là phân tán lực lượng để tồn tại và tập trung bất ngờ để tiêu diệt địch, lấy rừng núi làm đồng minh. Ngược lại, VNCH/Mỹ áp dụng Học thuyết Chiến tranh Quy ước và Công nghệ. Họ ưu tiên hỏa lực áp đảo, cơ giới hóa và phòng thủ cố định. Chiến lược là sử dụng Lực lượng Đặc biệt để chống lại sự thâm nhập và kiểm soát các trục lộ giao thông, coi nhẹ yếu tố chính trị và lòng dân địa phương.
Về Tổ chức Lực lượng và Phương tiện Tác chiến, sự đối lập càng rõ rệt. VNDCCH/MTDTGP tổ chức theo mô hình Ba Thứ Quân (Chủ lực, Địa phương, Du kích) với tính linh hoạt cao trong mọi điều kiện địa hình. Hậu cần của họ phụ thuộc vào vận tải thô sơ (gánh bộ, xe đạp thồ), chi viện từ Trường Sơn, dựa vào dân, với chiến thuật cơ bản là mai phục, đánh gần (để triệt tiêu hỏa lực địch), và đánh đêm. Ngược lại, VNCH/Mỹ tổ chức lực lượng theo mô hình chính quy và đặc biệt (Bảo an, Dân vệ, Lực lượng Đặc biệt Mỹ), hoàn toàn phụ thuộc vào hỏa lực và vận tải cơ giới, trực thăng vận, với chiến thuật chính là Tìm và diệt (Search and Destroy), càn quét, kiểm soát điểm cao và trục lộ. Sự khác biệt này dẫn đến việc VNDCCH/MTDTGP kiểm soát Không gian Rộng Lớn (rừng núi, biên giới), dựa vào dân, trong khi VNCH/Mỹ chỉ kiểm soát Điểm và Tuyến (thị xã, đường lộ, căn cứ), xa rời địa bàn dân cư thiểu số.
Đánh giá Cán cân Chiến lược (1961): Mặc dù VNCH/Mỹ có ưu thế vượt trội về vũ khí và tiềm lực kinh tế, nhưng trên chiến trường Tây Nguyên, cán cân chiến lược đã bắt đầu nghiêng về VNDCCH/MTDTGP. Sự thành công trong việc xây dựng Trường Sơn và sự thất bại trong việc bình định người Thượng của VNCH/Mỹ đã tạo ra hai lợi thế chiến lược không thể đảo ngược cho VNDCCH/MTDTGP: (1) Khả năng chi viện liên tục và (2) Sự kiểm soát không gian địa lý và chính trị tại các vùng rừng núi. Chính những nền tảng này đã chuẩn bị cho sự leo thang của cuộc chiến thành Chiến tranh Đặc biệt và sau đó là Chiến tranh Cục bộ, trong đó Tây Nguyên luôn giữ vai trò là chiến trường quyết định số phận. Sự chuẩn bị và nhận định chiến lược của VNDCCH/MTDTGP trong giai đoạn 1954-1961 đã chứng minh tính ưu việt của chiến lược dựa trên nhân tố chính trị và địa lý con người so với chiến lược dựa trên công nghệ và hỏa lực trong một cuộc chiến tranh phi đối xứng. Sự đối lập này đã tạo ra một lớp nền chiến lược mà bất kỳ sự can thiệp quân sự nào của Mỹ sau này cũng không thể xóa bỏ được.
Trung tướng, PGS.TS Nguyễn Đức Hải
5.2. Sự đối đầu quân sự chiến lược tại Tây Nguyên và sự phá sản của các học thuyết chiến tranh (1961 – 1972)
Giai đoạn 1961 đến 1972 đánh dấu sự chuyển mình quyết liệt của chiến trường Tây Nguyên, từ chiến trường chống nổi dậy cục bộ sang trọng điểm của cuộc đối đầu quân sự quy mô lớn. Khu vực này trở thành nơi thử nghiệm, áp dụng và cuối cùng là sự phá sản của ba học thuyết chiến tranh liên tiếp của Mỹ/VNCH: Chiến tranh Đặc biệt, Chiến tranh Cục bộ, và Việt Nam hóa Chiến tranh. Sự đối đầu chiến lược ở Tây Nguyên trong thập kỷ này phản ánh sự khác biệt sâu sắc trong chủ trương quân sự và chính trị giữa VNDCCH/MTDTGP và Mỹ/VNCH, đồng thời đặt nền móng địa chiến lược vững chắc cho thắng lợi cuối cùng vào năm 1975.
Tây Nguyên trong Chiến lược Chiến tranh Đặc biệt: Phong tỏa và Thất bại về Địa lý Chính trị (1961 – 1965)
Chiến lược Chiến tranh Đặc biệt của Mỹ/VNCH tại Tây Nguyên được xây dựng trên chủ trương kép là phòng thủ biên giới và bình định nội địa bằng Lực lượng Đặc biệt và Quân đội VNCH. Mục tiêu địa chiến lược là biến Tây Nguyên thành một vùng đệm kiên cố, phong tỏa hành lang chi viện của VNDCCH/MTDTGP, đồng thời cô lập cơ sở cách mạng khỏi quần chúng dân tộc thiểu số.
Để thực hiện mục tiêu này, Mỹ/VNCH tập trung xây dựng hệ thống Trại Dân sự Chiến đấu (CIDG) dọc theo biên giới, đặc biệt tại các tỉnh Kon Tum và Pleiku. Chủ trương chiến lược ở đây là sử dụng Lực lượng Đặc biệt Mỹ (Green Berets) để huấn luyện và trang bị cho người dân tộc thiểu số địa phương, khai thác sự bất mãn của họ đối với chính sách đồng hóa của chính quyền Ngô Đình Diệm nhằm tạo ra một lực lượng bản địa chống Cộng hiệu quả. Đồng thời, Mỹ đưa vào sử dụng rộng rãi chiến thuật trực thăng vận (Heliborne tactics), tận dụng ưu thế công nghệ để vượt qua địa hình rừng núi hiểm trở của Tây Nguyên, tạo ra ưu thế tốc độ trong việc phản ứng và cơ động lực lượng.
Tuy nhiên, chủ trương này sớm bộc lộ những hạn chế cố hữu về mặt địa lý chính trị. Việc xây dựng các trại CIDG đã tạo ra các điểm phòng thủ cố định dễ bị cô lập, trái ngược hoàn toàn với chiến thuật cơ động và linh hoạt của VNDCCH/MTDTGP. Sai lầm lớn nhất của VNCH là không giải quyết được mâu thuẫn chính trị căn bản với các sắc tộc thiểu số. Chính sách Khu Trù mật của chính quyền Ngô Đình Diệm đã gây ra sự bất mãn sâu sắc, tạo điều kiện cho VNDCCH/MTDTGP giành được sự ủng hộ chính trị của đồng bào Thượng. Sự ủng hộ này đã cung cấp cho VNDCCH/MTDTGP một hệ thống trinh sát và tình báo dân sự không thể bị xuyên thủng, biến các vùng rừng núi Tây Nguyên thành căn cứ địa vững chắc.
Đỉnh điểm của sự đối đầu và là dấu chấm hết cho Chiến tranh Đặc biệt tại Tây Nguyên chính là Chiến dịch Plei Me (1965). Chủ trương của VNDCCH/MTDTGP là áp dụng chiến thuật "Đánh điểm, diệt viện" đã được chuẩn bị kỹ lưỡng: sử dụng Trung đoàn chủ lực vây hãm Trại Plei Me nhằm dụ các đơn vị chi viện của Quân đoàn II VNCH ra khỏi Pleiku để tiêu diệt trên đường hành quân. Sự can thiệp của Sư đoàn Kỵ binh số 1 Mỹ tại Trận Ia Đrăng đã đánh dấu sự thất bại của Chiến tranh Đặc biệt, buộc Mỹ phải đưa quân chiến đấu ồ ạt vào chiến trường. Mặc dù Mỹ đạt được ưu thế chiến thuật nhờ hỏa lực B-52 và trực thăng vận, VNDCCH/MTDTGP đã rút ra được bài học chiến thuật quan trọng về cách đối phó với quân Mỹ: áp sát, đánh gần nhằm vô hiệu hóa ưu thế hỏa lực tầm xa.
Tây Nguyên trong Chiến lược Chiến tranh Cục bộ: Cuộc Thử Thách Tiêu hao và Nghi binh Chiến lược (1965 – 1968)
Sau thất bại của Chiến tranh Đặc biệt, Tây Nguyên chuyển sang giai đoạn Chiến tranh Cục bộ, nơi Mỹ trở thành lực lượng chiến đấu chính. Chủ trương của Mỹ là sử dụng chiến thuật Tìm và Diệt (Search and Destroy) với quy mô lớn, tập trung vào việc tiêu hao sinh lực và phá hủy căn cứ địa của VNDCCH/MTDTGP tại vùng biên giới. Các đơn vị tinh nhuệ như Sư đoàn Kỵ binh 1 và Sư đoàn Bộ binh 4 được triển khai rộng rãi tại các tỉnh Kon Tum và Gia Lai.
Mục tiêu quân sự của Mỹ là nghiền nát lực lượng chủ lực VNDCCH tại Tây Nguyên, nhằm ngăn chặn các sư đoàn này tiến xuống đồng bằng duyên hải và đảm bảo an toàn cho các trung tâm đô thị. Sự kiện tiêu biểu cho chủ trương này là Chiến dịch Đắk Tô I (1967). Mỹ đã huy động hỏa lực và không quân tuyệt đối để đánh vào các điểm cao do VNDCCH/MTDTGP kiểm soát. Tuy nhiên, chủ trương thích nghi của VNDCCH/MTDTGP là sử dụng chiến thuật "quyết chiến cục bộ" tại địa điểm do mình lựa chọn. Bằng cách chiến đấu theo chiến thuật "một tấc không đi, một ly không rời" ở cự ly gần, VNDCCH/MTDTGP đã buộc quân Mỹ phải chấp nhận thương vong cao, làm suy giảm tinh thần chiến đấu và ý chí chính trị của Mỹ. Các trận đánh tại Tây Nguyên đã biến khu vực này thành lò sát hạch khả năng chịu đựng của quân đội Mỹ.
Đỉnh cao của sự đối đầu và là thắng lợi chiến lược của VNDCCH/MTDTGP trong giai đoạn này chính là vai trò của Tây Nguyên trong Tổng tiến công và Nổi dậy Tết Mậu Thân (1968). Chủ trương của VNDCCH/MTDTGP là tạo ra ảo tưởng chiến lược và nghi binh quân sự nhằm phân tán lực lượng Mỹ.
• Nghi binh Cận biên giới: Các trận đánh ác liệt tại Đắk Tô I và các cuộc tấn công liên tục vào vùng biên giới trong năm 1967 đã khiến Bộ Chỉ huy MACV (đứng đầu là Tướng Westmoreland) hoàn toàn lầm tưởng rằng hướng tấn công chính của VNDCCH/MTDTGP sẽ là vùng rừng núi hiểm trở, nơi họ dự đoán một "Điện Biên Phủ thứ hai" sẽ diễn ra. Điều này dẫn đến việc Mỹ dồn hầu hết lực lượng dự bị và không quân chiến lược về khu vực Vùng I và Quân khu II (Tây Nguyên).
• Đòn Đánh Đồng loạt: Khi Mậu Thân diễn ra, các đơn vị của Mặt trận B3 (Tây Nguyên) đã thực hiện các cuộc tấn công đồng loạt và dữ dội vào các trung tâm hành chính như Pleiku, Kon Tum và Buôn Ma Thuột. Mặc dù các cuộc tấn công này chỉ mang tính chất chiến thuật ngắn hạn và không nhằm mục tiêu chiếm giữ lâu dài, nhưng chúng đã gây sốc tâm lý và cố định các đơn vị Mỹ/VNCH tại chỗ.
Sự phân tán và cố định lực lượng này đã tạo ra khoảng trống phòng thủ tại các đô thị lớn khác, giúp VNDCCH/MTDTGP đạt được thắng lợi chiến lược là làm lung lay ý chí của Mỹ và buộc Chính phủ Mỹ phải xem xét lại toàn bộ chiến lược chiến tranh, dẫn đến việc chuyển sang Việt Nam hóa Chiến tranh.
Tây Nguyên trong Chiến lược Việt Nam hóa Chiến tranh: Phá vỡ Mô hình Tự vệ (1969 – 1972)
Giai đoạn Việt Nam hóa Chiến tranh chứng kiến sự rút lui dần của quân đội chiến đấu Mỹ và chủ trương của Mỹ/VNCH là chuyển giao toàn bộ trách nhiệm chiến đấu cho Quân đội VNCH. Tại Tây Nguyên, điều này đồng nghĩa với việc Quân đoàn II VNCH phải tự lực phòng thủ trên một địa bàn rộng lớn, với sự hỗ trợ giảm dần của không quân Mỹ.
Chủ trương của VNCH là củng cố các căn cứ, tăng cường khả năng cơ động bằng trang bị hiện đại do Mỹ cung cấp (trực thăng, thiết giáp) và mở các chiến dịch càn quét nhằm làm suy yếu tuyến hậu cần của VNDCCH/MTDTGP ở vùng biên giới (như Chiến dịch Sa Thầy 1969). Tuy nhiên, các chiến dịch này không đạt được mục tiêu cơ bản, ngược lại còn tiêu hao các đơn vị tinh nhuệ của VNCH.
Ngược lại, chủ trương của VNDCCH/MTDTGP là tận dụng sự rút lui của quân Mỹ để kiểm tra và chứng minh sự yếu kém cố hữu của Quân đội VNCH khi thiếu yểm trợ trực tiếp.
• Tăng cường Sức mạnh Tổng hợp: Trong giai đoạn này, VNDCCH/MTDTGP đã tăng cường cơ giới hóa Tuyến Trường Sơn và xây dựng các đơn vị hiệp đồng binh chủng quy mô lớn.
• Chiến dịch Đăk Tô – Tân Cảnh (1972): Đây là đòn chí mạng vào mô hình Việt Nam hóa tại Tây Nguyên. Chủ trương của VNDCCH/MTDTGP là sử dụng lực lượng chủ lực hiệp đồng binh chủng (bao gồm xe tăng T-54 và pháo binh 130mm) để tấn công vào các căn cứ phòng thủ kiên cố nhất của VNCH. Căn cứ Tân Cảnh, trung tâm phòng thủ của Sư đoàn 22 VNCH, đã bị đánh chiếm hoàn toàn chỉ trong một thời gian ngắn. Thất bại này không chỉ là thất bại quân sự mà còn là thất bại tâm lý của VNCH. Thắng lợi tại Đăk Tô – Tân Cảnh đã chứng minh rằng Quân đội VNCH không có khả năng tự mình chống đỡ các cuộc tấn công quy mô lớn khi thiếu sự yểm trợ B-52 thường xuyên, làm phá sản niềm tin vào sự thành công của Việt Nam hóa Chiến tranh tại Tây Nguyên. Sự sụp đổ của Sư đoàn 22 VNCH đã cảnh báo rõ ràng về khả năng sụp đổ dây chuyền của Quân đoàn II VNCH trong tương lai.
Phân tích Chuyên sâu về Vai trò Hậu cần Địa Chiến lược của Tây Nguyên
Nhân tố ổn định và quyết định nhất trong suốt giai đoạn đối đầu 1961–1972 chính là vai trò của Tuyến Trường Sơn (Đoàn 559). Chủ trương của VNDCCH/MTDTGP là xem tuyến đường này không chỉ là con đường vận tải mà là một hệ thống phòng thủ và căn cứ địa liên hoàn, một thành tựu địa chiến lược tuyệt đối.
• Khả năng Chống Phong tỏa: Mỹ và VNCH đã mở hàng loạt chiến dịch không kích (như Chiến dịch Commando Hunt) nhằm cắt đứt Tuyến Trường Sơn. Tuy nhiên, chủ trương linh hoạt của Đoàn 559 là liên tục mở rộng và phát triển mạng lưới đường mòn (bao gồm cả đường bộ, đường ống dẫn dầu và đường thủy), khiến đối phương không thể phong tỏa hoàn toàn. Khả năng tái lập đường nhanh chóng sau mỗi đợt ném bom là một thành tựu kỹ thuật quân sự phi thường, phản ánh ý chí chiến lược kiên cường của VNDCCH.
• Vận tải Lực lượng Chủ lực và Cơ giới hóa: Trong giai đoạn này, Trường Sơn đã chuyển từ tuyến gánh bộ sang tuyến vận tải cơ giới, đảm bảo vận chuyển các đơn vị sư đoàn chủ lực cùng vũ khí hạng nặng (như xe tăng và pháo 130mm) vào chiến trường Tây Nguyên. Sự thành công của chiến dịch Đăk Tô – Tân Cảnh 1972 là minh chứng cho khả năng hậu cần chiến lược này, cho phép VNDCCH/MTDTGP chuyển đổi hoàn toàn mô hình tác chiến từ du kích sang chính quy, hiệp đồng binh chủng.
• Căn cứ Hậu phương Tiền tiêu và Thế Liên hoàn: Dọc theo tuyến Trường Sơn, VNDCCH/MTDTGP đã xây dựng hàng loạt căn cứ hậu phương tiền tiêu tại vùng biên giới Lào và Campuchia. Những căn cứ này cung cấp nơi trú ẩn, huấn luyện, dưỡng quân, và là điểm tập kết bí mật trước các đợt tấn công lớn. Điều này cho phép VNDCCH/MTDTGP duy trì được ưu thế về thời gian và địa điểm tập trung lực lượng, tạo ra thế liên hoàn chiến lược trên toàn cõi Đông Dương mà Mỹ/VNCH không thể hóa giải.
Sự Đối lập Cấu trúc Lực lượng và Tâm lý Chỉ huy
Sự đối đầu 12 năm tại Tây Nguyên còn là sự đối đầu giữa hai cấu trúc lực lượng và tâm lý chỉ huy khác biệt.
Cấu trúc Lực lượng của VNDCCH/MTDTGP:
VNDCCH/MTDTGP tổ chức theo mô hình Ba Thứ Quân (Chủ lực, Địa phương, Du kích) với tính linh hoạt cao trong mọi điều kiện địa hình. Tâm lý chỉ huy của họ được xây dựng trên nguyên tắc chủ động, quyết đoán và tin tưởng tuyệt đối vào khả năng chiến thắng dựa trên sự ủng hộ của quần chúng. Họ chấp nhận thương vong để đạt được mục tiêu chiến lược là tiêu hao và phá vỡ ý chí địch.
Cấu trúc Lực lượng của Mỹ/VNCH:
VNCH/Mỹ tổ chức lực lượng theo mô hình chính quy, đặc biệt và phụ thuộc. Các đơn vị VNCH bị phụ thuộc vào hỏa lực áp đảo và vận tải cơ giới, thiếu khả năng tác chiến độc lập và linh hoạt trong môi trường rừng núi. Tâm lý chỉ huy của Quân đoàn II VNCH thường thể hiện sự bị động, thiếu quyết đoán và sự lo sợ bị cắt đứt hậu cần. Họ luôn phải chiến đấu theo nguyên tắc giải vây và giữ đất, thay vì phản công tiêu diệt lực lượng địch. Việc mất đi sự yểm trợ của Mỹ đã làm sụp đổ hoàn toàn cột trụ tâm lý về khả năng chiến thắng của VNCH.
Sự khác biệt này dẫn đến việc VNDCCH/MTDTGP kiểm soát Không gian Rộng Lớn (rừng núi, biên giới), trong khi VNCH/Mỹ chỉ kiểm soát Điểm và Tuyến (thị xã, đường lộ, căn cứ). Sự thất bại trong việc phong tỏa và tiêu diệt các đơn vị chủ lực VNDCCH/MTDTGP đã khiến các chiến lược của Mỹ/VNCH tại Tây Nguyên bị phá sản liên tiếp.
Thất bại Chiến lược Tổng quát và Bài học cho Giai đoạn Cuối (1961 – 1972)
Tây Nguyên trong giai đoạn 1961–1972 là nơi thể hiện rõ nhất sự thất bại chiến lược tổng quát của Mỹ/VNCH trong việc áp dụng mô hình chiến tranh quy ước vào một cuộc chiến tranh giải phóng dân tộc.
Thất bại này được tóm tắt qua ba điểm chính:
1. Thất bại Chính trị Địa phương: Mỹ/VNCH không thể giành được sự ủng hộ chính trị của người dân tộc thiểu số. Sự bất mãn của người Thượng đã tạo ra lỗ hổng chiến lược cho VNDCCH/MTDTGP thâm nhập và xây dựng căn cứ địa, làm vô hiệu hóa các nỗ lực bình định.
2. Thất bại Hậu cần Chiến lược: Mỹ/VNCH thất bại trong việc cắt đứt Tuyến Trường Sơn – mạch máu chi viện của VNDCCH/MTDTGP. Sự kiên cố của hệ thống hậu cần này đã đảm bảo cho VNDCCH/MTDTGP có khả năng tăng cường lực lượng liên tục và chuyển đổi mô hình tác chiến từ du kích sang hiệp đồng binh chủng.
3. Thất bại về Học thuyết Tác chiến: Các học thuyết chiến tranh của Mỹ/VNCH đều bị VNDCCH/MTDTGP hóa giải bằng chiến thuật thích nghi (đánh gần, đánh đêm, hiệp đồng binh chủng). Đặc biệt, chiến thắng của VNDCCH/MTDTGP tại Đăk Tô – Tân Cảnh (1972) đã chứng minh sự phá sản của học thuyết Việt Nam hóa Chiến tranh, để lại một Quân đoàn II VNCH đã bị suy yếu và mất tinh thần trên một địa bàn chiến lược quan trọng.
Sự đối đầu chiến lược trong thập kỷ này đã đặt nền móng vững chắc cho cuộc tổng tiến công cuối cùng. Tây Nguyên, thông qua sự kiểm soát tuyến Trường Sơn và sự sụp đổ của Quân đoàn II VNCH năm 1972, đã trở thành cánh cửa mở và là bàn đạp chiến lược không thể ngăn cản cho thắng lợi năm 1975.
5.3. Đỉnh cao địa chiến lược: Tây Nguyên và cú đánh quyết định (1973 – 30.4.1975)
Giai đoạn 1: Chuẩn bị Chiến lược và Chuyển hóa Lực lượng (1973 – Cuối 1974)
Giai đoạn từ năm 1973 đến cuối năm 1974 tại Tây Nguyên là một thời kỳ mang tính bản lề chiến lược, tái định hình hoàn toàn cục diện chiến trường sau khi Hiệp định Paris được ký kết vào tháng 01 năm 1973. Hiệp định này, mặc dù chấm dứt sự can thiệp trực tiếp của quân đội chiến đấu Mỹ, đã không mang lại hòa bình mà mở ra một "cuộc chiến tranh giữa lúc ngừng bắn" giữa hai miền Nam. Tây Nguyên, với địa thế chiến lược hiểm yếu, trở thành nơi kiểm tra khả năng sống còn của chiến lược Việt Nam hóa Chiến tranh của VNCH và quyết tâm chiến lược tấn công tổng lực của VNDCCH/MTDTGP. Sự thành bại của giai đoạn này không phụ thuộc vào yếu tố can thiệp từ bên ngoài, mà vào khả năng chuyển hóa cán cân lực lượng, khai thác các lỗ hổng chính trị, và chủ trương bảo vệ vùng giải phóng.
Bối cảnh Hậu Paris: Chính sách Phản ứng và Chủ trương Bảo vệ Vùng Giải phóng
Hiệp định Paris tạo ra một tình trạng đan xen phức tạp về kiểm soát lãnh thổ. VNDCCH/MTDTGP vẫn duy trì sự kiểm soát tại các vùng nông thôn rộng lớn và hành lang biên giới, được xác định là vùng giải phóng của Chính phủ Cách mạng Lâm thời Cộng hòa miền Nam Việt Nam, trong khi VNCH kiểm soát các đô thị và trục lộ giao thông chính. Ngay sau Hiệp định, VNCH đã nhanh chóng phát động các chiến dịch quân sự trên toàn miền Nam với chủ trương "Tràn ngập lãnh thổ" (Land-grabbing), nhằm phá vỡ thế đứng chân của VNDCCH/MTDTGP và thiết lập quyền kiểm soát tối đa trước khi Ủy ban Giám sát Quốc tế có thể thực sự can thiệp.
Chính quyền VNCH, dưới sự chỉ đạo của Tổng thống Nguyễn Văn Thiệu, đã coi Hiệp định Paris là một lệnh ngừng bắn tạm thời và ngay lập tức phát động các chiến dịch quân sự. Mục tiêu tại Tây Nguyên là phá vỡ vùng giải phóng đã được thiết lập, đặc biệt là tại các khu vực Tây Đắk Lắk và Tây Kon Tum, nhằm cô lập các tuyến chi viện. VNCH đã sử dụng ưu thế về không quân và lực lượng biệt động quân để mở các cuộc càn quét lớn vào các vùng căn cứ địa đã được Hiệp định công nhận là vùng kiểm soát của MTDTGP. Các hoạt động này bao gồm việc đánh chiếm lại các chi khu và lập các đồn bốt mới ở các vùng rừng núi. Hoạt động của VNCH đã bị VNDCCH/MTDTGP tố cáo là vi phạm nghiêm trọng Điều 3 và Điều 10 của Hiệp định Paris về ngừng bắn và duy trì quyền kiểm soát lãnh thổ. Các hành động tấn công này đã tiêu hao nhanh chóng nguồn lực dự trữ về đạn dược và nhiên liệu mà Mỹ để lại cho Quân đoàn II VNCH, đồng thời tạo ra cơ sở chính trị hợp pháp cho VNDCCH/MTDTGP tiến hành các cuộc phản công trả đũa, dựa trên Nghị quyết Hội nghị lần thứ 21 Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa III (tháng 7 năm 1973) về việc kiên quyết phản công để bảo vệ thành quả cách mạng và vùng giải phóng.
Với chủ trương là bảo vệ kiên quyết vùng giải phóng và chuẩn bị cho cuộc chiến tranh giải phóng toàn diện, VNDCCH/MTDTGP đã triển khai một chiến lược phản công có hệ thống, biến cuộc đối đầu lấn chiếm của VNCH thành cơ hội chiến lược để chuyển hóa cán cân lực lượng. Tại Tây Nguyên, các lực lượng của VNDCCH/MTDTGP đã tập trung vào việc tăng cường lực lượng tại chỗ và mở các trận đánh trừng phạt vào các đồn bốt mới thành lập của VNCH. Các cuộc phản công này không chỉ nhằm mục đích giữ đất mà còn để tiêu hao sinh lực và giữ chân các đơn vị chủ lực của VNCH ở những nơi hiểm trở. Hoạt động bảo vệ vùng giải phóng của VNDCCH/MTDTGP tập trung vào việc mở rộng hành lang chiến lược từ biên giới vào sâu trong lãnh thổ Tây Nguyên. Chiến lược này đã thành công trong việc thu hẹp vùng kiểm soát của VNCH và tạo ra lợi thế về vị trí tập kết quân sự cho đòn tấn công quyết định.
Sự Suy giảm Sức mạnh Chiến đấu của VNCH và Khoảng Trống Quyền lực
Cuộc chiến bảo vệ vùng giải phóng đã làm lộ rõ sự suy giảm sức mạnh chiến đấu của Quân đoàn II VNCH, đặc biệt trong bối cảnh Mỹ cắt giảm viện trợ và khủng hoảng nội bộ. Quân đội VNCH được xây dựng theo một mô hình chiến đấu hoàn toàn phụ thuộc vào hệ thống Hậu cần Cấp cao (High-Level Logistics) của Mỹ, bao gồm khả năng cơ động chiến thuật bằng trực thăng, hỏa lực áp đảo từ pháo binh và không quân chiến lược.
Tác động của Việc Cắt giảm Viện trợ là yếu tố quyết định. Quyết định cắt giảm viện trợ của Quốc hội Mỹ (từ $2.1 tỷ USD năm 1973 xuống còn $700 triệu USD năm 1975) đã gây ra sự suy sụp chức năng trong Quân đội VNCH. Việc thiếu kinh phí đã làm giảm nghiêm trọng nguồn cung phụ tùng, nhiên liệu và đạn dược. Quân đoàn II, hoạt động trên địa bàn rộng lớn và hiểm trở nhất, cần một lượng nhiên liệu lớn để duy trì hoạt động trực thăng vận và xe cơ giới. Sự cắt giảm đã làm giảm khả năng cơ động và khả năng yểm trợ hỏa lực của VNCH. Nhiều phương tiện thiết giáp và trực thăng buộc phải ngừng hoạt động vì thiếu phụ tùng, biến chúng thành phế liệu không sử dụng được. Điều này buộc VNCH phải chuyển sang thế phòng thủ thụ động (passive defense), cố gắng giữ các điểm chốt quan trọng mà thiếu khả năng tấn công tiêu diệt lực lượng chủ lực VNDCCH/MTDTGP, tạo ra một khoảng trống quyền lực quân sự trên toàn vùng.
Hệ quả tâm lý của sự rút lui của Mỹ và việc cắt giảm viện trợ còn nặng nề hơn hậu cần. Tinh thần chiến đấu của lính VNCH bị xói mòn nghiêm trọng. Niềm tin vào sự can thiệp của Mỹ đã tan vỡ, thay vào đó là cảm giác bị bỏ rơi. Ngoài ra, tình trạng tham nhũng, lạm phát và sự thiếu công bằng trong chính sách đã gây ra sự suy giảm nghiêm trọng về đạo đức, kỷ luật và tinh thần chiến đấu của quân đội VNCH tại Tây Nguyên. Tỷ lệ đào ngũ và bỏ vị trí chiến đấu tăng cao trong suốt năm 1974, một yếu tố mà VNDCCH/MTDTGP đã nắm bắt và khai thác triệt để.
Chuẩn bị Chiến lược Toàn diện của VNDCCH/MTDTGP và Cuộc Cách mạng Hậu cần
Trong khi VNCH bị tê liệt bởi các vấn đề nội tại và hậu cần, VNDCCH/MTDTGP đã tiến hành một chiến dịch chuẩn bị chiến lược toàn diện và có hệ thống, biến Tây Nguyên thành sân sau hậu cần tuyệt đối an toàn. Việc loại bỏ các cuộc ném bom phá hoại sau Hiệp định Paris đã cho phép VNDCCH/MTDTGP hoàn thành cuộc cách mạng hậu cần trên Tuyến Trường Sơn.
Cơ giới hóa Hoàn chỉnh Tuyến Trường Sơn là ưu tiên hàng đầu. Tuyến đường được mở rộng thành một hệ thống vận tải chiến lược cơ giới hóa, có thể vận chuyển hàng chục ngàn tấn vũ khí, nhiên liệu, và các sư đoàn chủ lực (như Sư đoàn 320, 10, 968) vào sâu Tây Nguyên. Hệ thống này bao gồm nhiều trục đường song song, đường tránh, và quan trọng nhất là việc lắp đặt đường ống dẫn dầu trực tiếp vào chiến trường, giải quyết triệt để bài toán nhiên liệu. Đồng thời, Thiết lập Căn cứ Chiến lược Tiền tiêu được đẩy mạnh. Khu vực Tây Đắk Lắk và Tây Kon Tum được củng cố thành vành đai phòng ngự và tập kết quân tuyệt đối an toàn. Các quân đoàn chủ lực được huấn luyện và bố trí bí mật, sẵn sàng cho đòn tấn công hiệp đồng binh chủng.
Quyết định Chiến lược và Xác định Mục tiêu tại Buôn Ma Thuột là đỉnh cao của sự chuẩn bị. Tại Hội nghị Bộ Chính trị cuối năm 1974, Tây Nguyên được xác định là hướng chiến lược chủ yếu và quyết định trong năm 1975. Bộ Chính trị nhận định rằng, sau khi Mỹ rút, Quân đoàn II VNCH đã phân tán lực lượng để giữ các điểm chốt quan trọng, dẫn đến sự suy yếu của các trung tâm phòng thủ then chốt. Thay vì tấn công Pleiku hay Kon Tum, Buôn Ma Thuột được xác định là mục tiêu then chốt dựa trên phân tích tình báo sâu sắc.
Giá trị Chức năng của Buôn Ma Thuột là không thể phủ nhận: đây là đầu mối giao thông của Quốc lộ 14 (hướng Bắc-Nam) và Quốc lộ 21 (hướng Đông-Tây ra Khánh Hòa). Kiểm soát nó sẽ cắt đứt Tây Nguyên khỏi duyên hải miền Trung và cô lập hoàn toàn Pleiku/Kontum khỏi miền Nam, tạo ra sự sụp đổ dây chuyền về mặt chiến thuật và tâm lý. Do đó, Phòng thủ Yếu hơn là một lợi thế. Lực lượng phòng thủ tại đây (phần lớn là Trung đoàn 53, Sư đoàn 23) yếu hơn và thiếu tính biểu tượng so với Pleiku/Kontum, tạo ra khả năng bất ngờ chiến lược cao nhất. Chủ trương Đánh nhanh, Thắng nhanh được đặt ra: phải giải phóng Buôn Ma Thuột trong thời gian ngắn nhất (vài ngày) và sử dụng thắng lợi này làm bàn đạp chiến lược để tiêu diệt các lực lượng rút chạy của Quân đoàn II VNCH, dẫn đến sự sụp đổ của toàn bộ Tây Nguyên.
Nghệ thuật Nghi binh Chiến lược và Sự Lẫn Lộn của VNCH
Để đảm bảo sự bất ngờ chiến lược, VNDCCH/MTDTGP đã thực hiện một chiến dịch nghi binh (Deception) kéo dài, khiến Tướng Phạm Văn Phú (Tư lệnh Quân đoàn II VNCH) hoàn toàn lẫn lộn về hướng tấn công chính. Chiến dịch nghi binh tập trung vào việc tạo ra sự tương phản giữa hoạt động ồn ào ở phía Bắc và hoạt động bí mật tuyệt đối ở phía Nam Tây Nguyên.
Tập trung Nghi binh Phía Bắc được thực hiện bằng cách bố trí các đơn vị nhỏ, pháo binh cũ, và các hoạt động gây tiếng ồn rầm rộ tại khu vực Pleiku và Kontum. Các trận đánh giả được tiến hành nhằm thu hút sự chú ý và buộc VNCH phải tăng cường quân dự bị lên phía Bắc. Ngược lại, Tập kết Bí mật Phía Nam được tiến hành nghiêm ngặt. Các sư đoàn chủ lực (320, 10) cùng các đơn vị xe tăng, pháo 130mm được vận chuyển bằng mạng lưới Trường Sơn được ngụy trang đa lớp và chỉ di chuyển ban đêm, tránh trinh sát hình ảnh và điện tử của địch. Sự kỷ luật giữ bí mật là tuyệt đối. Hàng vạn cán bộ, chiến sĩ đã được huy động để đảm bảo bí mật cho chiến dịch vận chuyển và tập kết này, đây là một trong những thành công lớn nhất của nghệ thuật chiến dịch Việt Nam.
Tổ chức chiến trường thành công này đã khai thác triệt để sai lầm chiến lược của Quân đoàn II VNCH. Hội chứng Tâm lý và tư duy phòng thủ tuyến tính đã lỗi thời khiến Tướng Phú lẫn lộn rằng VNDCCH/MTDTGP sẽ lặp lại đòn đánh vào các thành phố mang tính biểu tượng ở phía Bắc. Tư duy phòng thủ của VNCH là phân tán lực lượng để giữ các điểm chốt và các con đường tiếp tế quan trọng lên phía Bắc, dẫn đến sự cứng nhắc chiến thuật và bị động. Việc rút Sư đoàn 23 VNCH về tăng cường cho Kontum/Pleiku đã khiến Buôn Ma Thuột trở nên cực kỳ yếu ớt, chỉ còn lại Trung đoàn 53 với khả năng phòng thủ hạn chế.
Sự chuẩn bị chiến lược toàn diện này, từ việc bảo vệ vùng giải phóng, cơ giới hóa hậu cần, đến việc xác định mục tiêu chính xác và nghi binh hoàn hảo, đã đặt VNDCCH/MTDTGP vào ưu thế tuyệt đối về mặt chiến lược, hậu cần, và tâm lý, sẵn sàng bước vào giai đoạn quyết định.
Giai đoạn 2: Trận đánh Thăm dò và Quyết định Mục tiêu (Đầu 1975)
Giai đoạn đầu năm 1975 đánh dấu sự chuyển mình quyết đoán của VNDCCH/MTDTGP từ chuẩn bị chiến lược sang tác chiến thăm dò và hoàn thiện thế trận nghi binh, với mục tiêu cơ bản là giải phóng Buôn Ma Thuột. Đây là giai đoạn các đơn vị chủ lực, sau khi đã hoàn tất tập kết bí mật và được tăng cường hậu cần tuyệt đối qua Tuyến Trường Sơn cơ giới hóa, tiến hành hàng loạt hoạt động quân sự nhằm kiểm tra phản ứng của Quân đoàn II VNCH, củng cố nhận định sai lầm của địch về hướng tấn công chính, và tạo điều kiện chiến trường thuận lợi nhất cho đòn đột phá. Trận đánh Đức Lập và các hoạt động cắt đường quy mô lớn nổi lên như những điểm nhấn chiến thuật quan trọng, là mồi nhử chiến lược hoàn hảo.
Tương quan Lực lượng Chiến lược trước Khởi sự Chiến dịch (Tháng 12/1974 – 3/1975)
Sự thành công của giai đoạn thăm dò và nghi binh chỉ có thể được lý giải qua sự chuyển hóa cán cân lực lượng và lợi thế về chất của VNDCCH/MTDTGP trong khi VNCH đang suy yếu. Việc xem xét tương quan này làm rõ lý do tại sao các trận đánh thăm dò lại có thể gây ra sự lẫn lộn chiến lược lớn đến vậy cho đối phương.
Lực lượng Phòng thủ của VNCH (Quân đoàn II)
Quân đoàn II VNCH chịu trách nhiệm phòng thủ toàn bộ khu vực Tây Nguyên và Duyên hải miền Trung. Tuy bề ngoài có vẻ hùng hậu, lực lượng này lại mắc phải những yếu điểm nghiêm trọng về phân tán và hậu cần, khiến họ trở nên bị động trước chiến thuật nghi binh:
• Quân số và Trang bị: Quân đoàn II có tổng cộng khoảng 120.000 quân, bao gồm các đơn vị chủ lực như Sư đoàn Bộ binh 22 và 23, các Liên đoàn Biệt động quân, Thiết đoàn Kỵ binh, và các lực lượng Địa phương quân/Nghĩa quân. Họ vẫn sở hữu một lượng lớn xe tăng M48, M41 và pháo binh 155mm, cùng với không quân yểm trợ.
• Điểm yếu Chí mạng: Phân tán và Hậu cần: Lực lượng này bị phân tán trên một địa bàn rộng lớn (gần một nửa lãnh thổ miền Nam). Việc cắt giảm viện trợ của Mỹ (chỉ còn $700 triệu USD) đã khiến khả năng cơ động bằng trực thăng và khả năng duy trì hỏa lực bị sụt giảm nghiêm trọng. Các đơn vị phải đối mặt với tình trạng thiếu nhiên liệu, thiếu phụ tùng thay thế và thiếu đạn dược. Thượng tướng Ngô Quang Trưởng, một trong những tướng lĩnh chủ chốt của VNCH, đã từng cảnh báo về tình trạng này, rằng việc cắt giảm viện trợ "đã tạo ra một tình thế mà các hoạt động phòng thủ không thể kéo dài hơn một vài tháng." Đây là lời cảnh báo về sự tê liệt hậu cần đã được VNDCCH/MTDTGP nắm bắt và khai thác triệt để.
• Bố trí Lực lượng sai lầm: Do tin vào nghi binh của VNDCCH/MTDTGP, lực lượng cơ động chủ lực của Sư đoàn 23 (hai trung đoàn) bị tập trung ở Pleiku/Kon Tum (Bắc Tây Nguyên), trong khi Buôn Ma Thuột – mục tiêu thực sự – chỉ được bảo vệ bởi Trung đoàn 53 (Sư đoàn 23) và các đơn vị địa phương mỏng yếu.
Lực lượng Tấn công của VNDCCH/MTDTGP (Bộ Tư lệnh Chiến dịch)
Lực lượng chuẩn bị cho Chiến dịch Tây Nguyên có ưu thế tuyệt đối về khả năng tập trung lực lượng và hậu cần cơ giới hóa, được củng cố bằng quyết tâm chiến lược cao:
• Quân số và Trang bị: VNDCCH/MTDTGP đã bí mật tập kết khoảng 75.000 quân chủ lực tại Tây Nguyên. Lực lượng này bao gồm các đơn vị thiện chiến của Quân đoàn 3 (Sư đoàn 320, 10, 968) cùng các đơn vị hiệp đồng binh chủng mạnh mẽ. Lần đầu tiên, VNDCCH/MTDTGP có khả năng đưa hàng trăm xe tăng, xe bọc thép (T-54, PT-76) và pháo tầm xa (130mm) vào vị trí tập kết, tạo ra ưu thế áp đảo về hỏa lực và khả năng đột phá.
• Lợi thế Hậu cần Cơ giới: Hệ thống Tuyến Trường Sơn cơ giới hóa hoàn toàn, với đường ống dẫn dầu trực tiếp, đã giải quyết triệt để bài toán hậu cần. Điều này cho phép VNDCCH/MTDTGP duy trì được lực lượng tấn công tập trung và khả năng cơ động vượt địa hình mà VNCH không thể tưởng tượng được.
• Quyết tâm Chiến lược: Đại tướng Văn Tiến Dũng, Tư lệnh Chiến dịch, đã nhấn mạnh trong hồi ký của mình rằng, việc lựa chọn Buôn Ma Thuột là kết quả của sự tầm nhìn chiến lược về lỗ hổng chiến lược của địch, khẳng định "Đòn đánh này phải đạt được sự bất ngờ tuyệt đối, làm rung chuyển toàn bộ Tây Nguyên và hệ thống phòng thủ địch."
Chiến dịch Khởi động: Tác chiến Thăm dò và Củng cố Nghi binh Hoàn hảo
Chiến dịch khởi động được thiết kế nhằm đạt được mục tiêu thăm dò kép: kiểm tra phản ứng của Quân đoàn II VNCH và gia cố niềm tin sai lầm của địch về hướng tấn công chính, biến chiến trường thành một bẫy tâm lý chiến lược.
1. Trận đánh Đức Lập: Phép thử Quân sự và Tâm lý
Trận đánh Đức Lập (tháng 12/1974) là điểm thăm dò chiến lược quan trọng nhất. Về mặt địa lý, Đức Lập nằm ở Tây Bắc Buôn Ma Thuột, đủ gần để tạo áp lực nhưng đủ xa để không làm lộ ý đồ.
• Mục tiêu Chiến thuật và Chiến lược: Trận đánh này không chỉ nhằm tiêu diệt các chốt phòng ngự của VNCH mà còn để buộc Tướng Phú phải điều động lực lượng dự bị từ Pleiku hoặc Buôn Ma Thuột. Mục tiêu là kiểm tra xem VNCH còn khả năng thực hiện các cuộc phản công cơ động quy mô lớn hay không, đặc biệt là khả năng không vận trực thăng.
• Thành công Thăm dò: Thắng lợi của VNDCCH/MTDTGP tại Đức Lập không chỉ là việc kiểm soát một căn cứ địa quan trọng mà còn là việc làm lộ rõ năng lực phản ứng kém hiệu quả của Quân đoàn II VNCH. Phản ứng của VNCH chậm chạp, thiếu quyết đoán, và chủ yếu dựa vào lực lượng tại chỗ mà không có sự tăng viện đáng kể. Điều này củng cố nhận định của Bộ Tư lệnh VNDCCH/MTDTGP rằng: Quân đoàn II đã suy yếu và không đủ khả năng tái chiếm lãnh thổ đã mất.
2. Chiến thuật Cắt đường và Hoạt động Nghi binh Quy mô lớn
Song song với Đức Lập, VNDCCH/MTDTGP tiến hành các hoạt động quấy rối và cắt đường quy mô lớn trên Quốc lộ 14 (trục Pleiku – Buôn Ma Thuột) và Quốc lộ 19 (trục Pleiku – Quy Nhơn).
• Mục đích Kép: Việc cắt đứt các trục lộ này nhằm tạo ra sự khan hiếm hậu cần cho các đơn vị phòng thủ VNCH (đặc biệt tại Pleiku và Kontum) và củng cố thông tin nghi binh rằng VNDCCH/MTDTGP đang chuẩn bị cho một cuộc tấn công vào Pleiku – thủ phủ Quân đoàn II. Để làm được điều này, các đơn vị công binh và bộ binh đã phải tổ chức các trận đánh giả, gây tiếng ồn lớn và thường xuyên thực hiện các đợt tập kích quy mô nhỏ vào khu vực Bắc Tây Nguyên.
• Gia cố Sai lầm Chiến lược: Các hoạt động này đã khiến Bộ Tư lệnh Quân đoàn II VNCH bị lẫn lộn chiến lược một cách sâu sắc. Tướng Phạm Văn Phú, lo sợ mất các tuyến tiếp tế, đã ra lệnh tăng cường lực lượng để giữ đường và lập chốt. Hành động này đã làm phân tán lực lượng vốn đã mỏng của Quân đoàn II, đặc biệt là việc rút các đơn vị dự bị của Sư đoàn 23 về phía Bắc để giữ Pleiku, vô tình làm yếu đi Buôn Ma Thuột – mục tiêu thực sự. Đây là một sai lầm nghiêm trọng mà các tướng lĩnh VNCH sau này như Đại tá Lý Tòng Bá phải thừa nhận là "Chúng tôi đã quá tập trung vào các trục lộ, thay vì vào khả năng cơ động của đối phương ngoài đường lộ."
Sự Sai lầm và Nhận định Cố chấp của Tướng lĩnh VNCH
Sai lầm của Bộ Tư lệnh Quân đoàn II VNCH dưới sự chỉ huy của Tướng Phạm Văn Phú không chỉ là vấn đề chiến thuật mà còn là sự thất bại về tầm nhìn chiến lược và tâm lý chỉ huy sau khi mất đi sự bảo hộ của Mỹ.
1. Nhận định Sai lầm về Trọng điểm Tấn công
Tướng Phú kiên quyết tin rằng VNDCCH/MTDTGP sẽ tấn công Kon Tum và Pleiku vì các yếu tố tâm lý và biểu tượng.
• Ảnh hưởng của Lịch sử: Tướng Phú và các cố vấn vẫn bị ám ảnh bởi "Hội chứng Kontum 1972" (nơi từng bị tấn công ác liệt và giữ được nhờ hỏa lực Mỹ), dẫn đến sự lẫn lộn rằng VNDCCH/MTDTGP sẽ lặp lại đòn đánh vào các thành phố mang tính biểu tượng, chiến đấu để giành danh dự thay vì lợi thế chiến lược. Sự cố chấp này đã khiến ông hoàn toàn bỏ qua các tín hiệu tình báo về sự thay đổi mô hình chiến đấu của VNDCCH/MTDTGP.
• Đánh giá thấp Buôn Ma Thuột: Buôn Ma Thuột bị đánh giá thấp về khả năng bị tấn công. Thiếu tướng Trần Văn Nhựt (người từng giữ chức vụ tại Tây Nguyên) sau này nhận xét: "Phú đã sai lầm cơ bản khi nhìn nhận Buôn Ma Thuột chỉ là một thị xã, không nhận ra giá trị đầu mối giao thông của nó. Ông ta đã hoàn toàn bỏ qua khả năng tiếp vận thần kỳ của đối phương." Nhận định này dẫn đến quyết định sai lầm là rút Trung đoàn 44 (một đơn vị quan trọng của Sư đoàn 23) lên Pleiku và để lại Buôn Ma Thuột chủ yếu được bảo vệ bởi Trung đoàn 53 mỏng yếu, tạo ra cơ hội vàng cho đòn đột phá.
2. Thất bại trong Thu thập và Đánh giá Tình báo Hậu cần
Thất bại tình báo của VNCH là căn nguyên sâu xa của sự lẫn lộn này.
• Đánh giá sai khả năng cơ giới: Tình báo VNCH đã đánh giá thấp khả năng VNDCCH/MTDTGP có thể đưa lực lượng cơ giới lớn (xe tăng T-54, pháo 130mm) vào sâu Đắk Lắk. Họ tin rằng cơ sở hạ tầng của địch vẫn còn sơ khai, và việc vận chuyển vũ khí hạng nặng là bất khả thi. Điều này dẫn đến sự sai lầm cơ bản trong việc xác định trọng điểm hỏa lực và bố trí quân.
• Vấn đề Tầm nhìn Chiến lược: Các tướng lĩnh VNCH như Tướng Phú thiếu tầm nhìn chiến lược để nhận ra sự chuyển đổi chiến thuật của VNDCCH/MTDTGP từ chiến tranh du kích/chống nổi dậy sang chiến tranh quy ước hiệp đồng binh chủng quy mô lớn. Sự tổ chức nghi binh ở phía Bắc đã hoàn toàn che mắt họ khỏi sự thật đang diễn ra ở phía Nam. Tướng Phú đã không dự đoán được rằng con đường Trường Sơn đã được cải tạo thành một hệ thống giao thông cơ giới có thể duy trì được một quân đoàn tấn công.
Hoàn thiện Thế trận Chiến dịch và Quyết tâm Chiến lược của VNDCCH/MTDTGP
Sau khi các trận đánh thăm dò đạt được mục tiêu chiến lược và củng cố sự lẫn lộn của địch, Bộ Tư lệnh VNDCCH/MTDTGP tiến hành các bước cuối cùng với quyết tâm chiến lược cao độ, chuẩn bị cho đòn đột phá.
1. Hoàn tất Việc Cắt đứt Vòng Vây Hậu cần
Trong tháng 2 và đầu tháng 3 năm 1975, các đơn vị VNDCCH/MTDTGP đã tiến hành các hoạt động cắt đứt hoàn toàn các tuyến giao thông chiến lược xung quanh Buôn Ma Thuột.
• Cắt Quốc lộ 14 (Nam Buôn Ma Thuột): Mục tiêu là chặn đường rút lui hoặc tiếp viện của VNCH từ Vùng III Chiến thuật (Sài Gòn) lên.
• Cắt Quốc lộ 21 (Đông Buôn Ma Thuột): Tuyến đường huyết mạch ra Ninh Hòa và Nha Trang (biển Đông) bị cắt.
Sự tổ chức này đã hình thành một thế trận bao vây kín xung quanh Buôn Ma Thuột, biến thành phố này thành một "hộp kín" mà không một lực lượng nào có thể tiếp cận hoặc thoát ra. Đại tướng Văn Tiến Dũng đã nhận định về tầm quan trọng của giai đoạn này: "Việc cắt đường thành công là một nửa của thắng lợi. Nó đảm bảo yếu tố bất ngờ về chiến thuật và cô lập hoàn toàn địch về mặt hậu cần." Sự phối hợp nhịp nhàng giữa công binh, bộ binh và đặc công trong việc cắt đường đã chứng tỏ khả năng tác chiến hiệp đồng tuyệt vời ngay cả trong giai đoạn chuẩn bị.
2. Tập kết Lực lượng Chủ lực Bí mật và Nguyên tắc Tác chiến
Việc tổ chức nghi binh tại Pleiku/Kontum đã đạt hiệu quả tối đa, dẫn đến việc VNCH không tăng cường trinh sát đường bộ và đường không ở phía Nam.
• Tận dụng Khoảng trống Trinh sát: VNDCCH/MTDTGP đã tận dụng tối đa khoảng trống trinh sát này để đưa Quân đoàn 3 và các đơn vị chủ lực khác (Sư đoàn 320, Sư đoàn 10) cùng hàng trăm xe tăng, pháo hạng nặng vào vị trí tập kết cuối cùng cách Buôn Ma Thuột chỉ vài chục kilômét. Tuyến đường vận chuyển được ngụy trang đa lớp và di chuyển ban đêm đảm bảo yếu tố bí mật tuyệt đối. Quân ủy Trung ương đã đặt ra nguyên tắc "Thần tốc, táo bạo, bất ngờ, chắc thắng" và nguyên tắc này đã được tuân thủ nghiêm ngặt trong suốt quá trình tập kết.
• Quyết tâm Chiến thắng: Sự tập trung lực lượng này phản ánh ý chí quyết chiến của Bộ Chính trị và Bộ Tổng tư lệnh. Các đơn vị được huấn luyện kỹ lưỡng cho chiến đấu hiệp đồng binh chủng, được cung cấp đầy đủ hậu cần và tinh thần chiến đấu cao, tạo ra sự khác biệt về chất so với sự phân tán và mất tinh thần của Quân đoàn II VNCH. Sự đối lập giữa tinh thần chiến đấu tập trung của VNDCCH/MTDTGP và sự rệu rã, thiếu niềm tin của VNCH đã làm chín muồi thời cơ chiến lược.
Sự chuẩn bị kỹ lưỡng và chiến dịch nghi binh thành công trong giai đoạn 2 đã đặt VNDCCH/MTDTGP vào tư thế hoàn toàn chủ động, tạo ra sự bất ngờ tuyệt đối khi đòn tấn công chính thức vào Buôn Ma Thuột được phát động, mở đầu cho sự sụp đổ của toàn bộ Tây Nguyên và tiến tới thống nhất đất nước.
3. Trận đánh Buôn Ma Thuột – Đòn Bất ngờ: Tạo Chuyển hóa Thế trận (10 – 11/3/1975)
Giai đoạn này là đỉnh cao của toàn bộ chiến dịch Tây Nguyên, được định hình bằng đòn tấn công quyết định vào Buôn Ma Thuột vào ngày 10 và 11 tháng 3 năm 1975. Trận đánh này không chỉ là một chiến thắng quân sự mang tính cục bộ mà là một đòn địa chiến lược hoàn hảo, nơi yếu tố bí mật và bất ngờ được khai thác triệt để, biến ưu thế về lực lượng và hậu cần đã dày công chuẩn bị trở thành ưu thế đột phá không thể chống đỡ. Mục tiêu không chỉ là giải phóng một thị xã, mà là làm sụp đổ hệ thống phòng thủ của Quân đoàn II VNCH bằng cách đánh vào trọng điểm yếu nhất nhưng lại có giá trị then chốt nhất, buộc VNCH phải đưa ra quyết định sai lầm cuối cùng, dẫn đến sự sụp đổ toàn bộ khu vực.
Sự thành công của đòn tấn công này là kết quả trực tiếp của sự đối lập hoàn toàn giữa sai lầm chiến lược cố chấp của Bộ Tư lệnh Quân đoàn II VNCH và quyết tâm chiến đấu cùng với sự chuẩn bị chu đáo của VNDCCH/MTDTGP. Sai lầm lớn nhất của VNCH nằm ở sự cố chấp trong nhận định chiến trường và sự lẫn lộn về hướng tấn công chính, hệ quả của chiến dịch nghi binh kéo dài. Tướng Phạm Văn Phú, Tư lệnh Quân đoàn II, kiên quyết tin rằng mục tiêu chính của VNDCCH/MTDTGP là Pleiku và Kon Tum, hai trung tâm mang tính biểu tượng và là nơi đặt Bộ Tư lệnh Quân đoàn. Sự ám ảnh lịch sử (Hội chứng Kontum 1972) và tư duy tuyến tính (chỉ phòng thủ các trục lộ) đã khiến ông hoàn toàn bỏ qua Buôn Ma Thuột – một mục tiêu có giá trị chiến lược lớn hơn về mặt cô lập và chia cắt.
Dựa trên nhận định sai lầm này, Tướng Phú đã ra quyết định rút các đơn vị thiện chiến như Trung đoàn 44 và các đơn vị dự bị khác của Sư đoàn 23 lên tăng cường cho Pleiku. Quyết định này, theo Đại tá Lý Tòng Bá, là "sai lầm chết người", khiến phòng tuyến Buôn Ma Thuột trở nên trống rỗng. Ông Lý Tòng Bá, một sĩ quan có kinh nghiệm chiến trường, cũng nhấn mạnh sự lỗi thời trong cách bố trí quân: "Chúng tôi đã lẫn lộn giữa việc bảo vệ dân chúng và bảo vệ tài sản, thay vì tập trung bảo vệ các vị trí có giá trị chiến lược thực sự. Buôn Ma Thuột đã bị bỏ ngỏ từ trước khi họ tiến vào." Thêm vào đó, VNCH hoàn toàn bất lực trong việc phát hiện sự tập kết quy mô lớn của các sư đoàn chủ lực và xe tăng của VNDCCH/MTDTGP ở Tây Đắk Lắk. Điều này chứng minh sự phá sản của hệ thống tình báo khi đối phương đã chuyển từ chiến tranh du kích sang chiến tranh quy ước cơ giới hóa. Khả năng không vận và hỏa lực yểm trợ của VNCH cũng bị tê liệt do thiếu nhiên liệu và đạn dược.
Ngược lại, VNDCCH/MTDTGP đã tuân thủ nghiêm ngặt nguyên tắc chiến lược đã được Bộ Chính trị và Đại tướng Văn Tiến Dũng xác định. Đại tướng Văn Tiến Dũng đã chỉ đạo: "Phải đánh Buôn Ma Thuột bằng đòn tiến công mạnh nhất, giữ vững yếu tố bất ngờ cho đến phút cuối cùng." Yếu tố bất ngờ không chỉ là về thời điểm mà còn về hướng tấn công (từ Tây - Tây Bắc, nơi địch không ngờ tới) và lực lượng tham gia (sử dụng xe tăng và pháo binh hạng nặng). Trước ngày tấn công, các lực lượng công binh, bộ binh VNDCCH/MTDTGP đã hoàn tất việc cắt đứt hoàn toàn Quốc lộ 14 và Quốc lộ 21 (tuyến đường huyết mạch ra biển), biến Buôn Ma Thuột thành "hộp kín" về mặt địa lý, loại bỏ mọi khả năng tiếp viện hoặc rút lui của VNCH. Sự tổ chức hậu cần hoàn hảo qua tuyến Trường Sơn cơ giới hóa đã đảm bảo lực lượng tấn công có đầy đủ vũ khí và nhiên liệu để duy trì tốc độ và hỏa lực cao nhất.
Tương quan Lực lượng và Sự Chuẩn bị Áp đảo Chiến trường Cục bộ
Tương quan lực lượng tại chính Buôn Ma Thuột vào ngày 10/3/1975 cho thấy sự ưu thế áp đảo của VNDCCH/MTDTGP cả về quân số, trang bị và tính hiệp đồng binh chủng, được tính toán kỹ lưỡng để tối đa hóa yếu tố bất ngờ.
Lực lượng phòng thủ của VNCH tại thị xã và vùng phụ cận là cực kỳ mỏng yếu. Lực lượng chủ lực duy nhất là Trung đoàn 53, Sư đoàn 23 (Thiếu), với khoảng 2.000 - 2.500 quân, cùng với khoảng 1.000 - 1.500 quân Địa phương quân/Nghĩa quân. Họ sở hữu một số khẩu pháo và xe tăng M41, nhưng khả năng cơ động và tiếp tế đạn dược rất hạn chế. Lực lượng này được bố trí rải rác theo mô hình phòng thủ điểm, không có khả năng tạo ra chiến thuật phòng thủ chiều sâu để chống đỡ đòn tấn công hiệp đồng binh chủng. Sự phân tán này là kết quả trực tiếp từ sự lẫn lộn về mục tiêu chiến lược của Tướng Phú, người đã tin vào sự an toàn tương đối của khu vực Đắk Lắk.
Ngược lại, lực lượng tấn công của VNDCCH/MTDTGP được tập trung tối đa, với sự phối hợp chặt chẽ giữa các quân đoàn chủ lực, đảm bảo tính bất ngờ và khả năng đột phá cao. Lực lượng này bao gồm Sư đoàn 320 (lực lượng chủ công, tấn công vào các mục tiêu trọng yếu phía Bắc và Tây Bắc), Sư đoàn 10 (tấn công vào các mục tiêu phía Nam và Tây Nam, nhanh chóng làm chủ sân bay Hòa Bình), Trung đoàn 198 Đặc công (đột nhập trước giờ G, cắt điện, đánh chiếm các mục tiêu then chốt), và Lữ đoàn Tăng - Thiết Giáp 273 với hàng trăm xe tăng T-54/T-59 và PT-76. Pháo binh tầm xa 130mm được bố trí ở các vị trí an toàn, có khả năng chế áp từ xa các căn cứ yểm trợ của địch. Tương quan lực lượng tấn công/phòng thủ tại Buôn Ma Thuột đạt mức 3/1 hoặc hơn về quân số chủ lực và áp đảo hoàn toàn về hỏa lực cơ giới. Sự chênh lệch tuyệt đối này về chất và lượng là nền tảng cho thắng lợi nhanh chóng.
Diễn biến Chi tiết Trận đánh: Đòn Đột phá "Thần tốc, Táo bạo" Bằng Hiệp đồng Binh chủng
Diễn biến Trận đánh Buôn Ma Thuột kéo dài hơn 30 giờ đồng hồ, được thực hiện theo nguyên tắc tác chiến hiệp đồng binh chủng, đảm bảo tốc độ và tính bất ngờ.
Đòn tấn công được mở màn vào 01h50, 10/3/1975, bằng đòn tấn công của Trung đoàn 198 Đặc công vào Sân bay Hòa Bình và Kho đạn Mai Hắc Đế. Đòn đánh này nhanh chóng vô hiệu hóa khả năng yểm trợ không quân và cắt đứt tuyến tiếp tế quan trọng nhất của VNCH. Việc mất sân bay ngay từ những phút đầu đã làm tê liệt hoàn toàn khả năng sử dụng trực thăng của VNCH để di tản hoặc tiếp viện.
Tiếp theo, vào 02h00, 10/3/1975, lực lượng Tăng - Thiết giáp và Bộ binh Chủ lực bắt đầu tấn công đồng loạt. Sư đoàn 320 đánh vào các mục tiêu phía Bắc và Tây Bắc, trọng điểm là căn cứ Trung đoàn 53 (cửa ngõ thị xã). Sư đoàn 10 tấn công vào các mục tiêu phía Nam và Tây Nam.
Nhờ xe tăng T-54 dẫn đầu, các mũi tiến công VNDCCH/MTDTGP đã nhanh chóng vượt qua các tuyến phòng thủ chốt cứng của VNCH, vốn chỉ được bố trí để chống bộ binh. Sự xuất hiện bất ngờ của xe tăng từ hướng Tây đã gây ra sự hoảng loạn tuyệt đối. Thiếu tá Lương Văn L (Quân đoàn II VNCH) thuật lại: "Chúng tôi hoàn toàn bất ngờ. Xe tăng không đến từ đường chính. Chúng đến từ rừng sâu, và chúng tôi không có hỏa lực chống tăng hiệu quả ở đó. Sự lẫn lộn về phương tiện tác chiến này đã làm sụp đổ mọi kế hoạch phòng thủ." Sự thần tốc trong việc đưa xe tăng vượt địa hình rừng rậm là điểm nhấn của chiến thuật VNDCCH/MTDTGP, thể hiện sự tổ chức công binh tuyệt vời để mở đường bí mật.
Trong ngày 10/3, các lực lượng VNDCCH/MTDTGP tiến sâu vào thị xã. Sư đoàn 10 đánh chiếm Sở Chỉ huy Tiền phương Sư đoàn 23 và Tỉnh lỵ Đắk Lắk. Mục tiêu là làm tê liệt khả năng chỉ huy của địch và tiêu diệt các ổ đề kháng cuối cùng. Sở Chỉ huy Tiền phương Sư đoàn 23 VNCH nhanh chóng bị đánh tan, Tỉnh trưởng Đắk Lắk bị bắt giữ. Việc mất các cơ quan đầu não khiến các đơn vị VNCH còn lại bị chia cắt, mất liên lạc và chiến đấu trong vô vọng. Đại tướng Văn Tiến Dũng đã nhận xét về ý nghĩa của việc đánh thẳng vào trung tâm chỉ huy: "Khi đầu não tê liệt, dù chân tay còn mạnh cũng không thể chiến đấu hữu hiệu. Đây là nguyên tắc của chiến tranh hiện đại."
Đến 10 giờ sáng ngày 11 tháng 3 năm 1975, sau những cuộc chiến đấu ác liệt tại khu vực trung tâm, thị xã Buôn Ma Thuột đã được VNDCCH/MTDTGP giải phóng hoàn toàn.
Hậu quả Chiến lược và Đánh giá của Tướng lĩnh Cấp cao
Trận đánh Buôn Ma Thuột là một thắng lợi chiến lược toàn diện, đạt được mục tiêu cơ bản là tạo chuyển hóa thế trận bằng đòn bất ngờ quyết định, đồng thời gây ra những hệ lụy sâu sắc trong tư duy chỉ huy của đối phương.
Về mặt chiến thuật, VNDCCH/MTDTGP đã giải phóng hoàn toàn Buôn Ma Thuột, tiêu diệt và bắt sống gần 6.000 quân VNCH, thu giữ một lượng lớn vũ khí, trang bị, và làm tan rã toàn bộ Trung đoàn 53, Sư đoàn 23 VNCH. Nhưng hậu quả lớn nhất nằm ở tầm địa chiến lược. Việc mất Buôn Ma Thuột đồng nghĩa với việc Quốc lộ 21 (tuyến đường thoát hiểm và tiếp viện duy nhất của Tây Nguyên ra biển) bị cắt đứt. Pleiku và Kon Tum bị cô lập hoàn toàn, mất đường tiếp tế và đường rút lui.
Thắng lợi này đã kích hoạt cuộc khủng hoảng chỉ huy cấp cao tại Sài Gòn. Tổng thống Nguyễn Văn Thiệu, lo sợ mất toàn bộ lực lượng, đã triệu tập Tướng Phú về Sài Gòn.
Đánh giá và Nhận định của Quân Giải phóng (VNDCCH/MTDTGP)
Các tướng lĩnh VNDCCH/MTDTGP đều coi trận Buôn Ma Thuột là một chiến công mẫu mực về nghệ thuật chiến dịch:
• Về Yếu tố Bất ngờ và Tính Mở màn: Đại tướng Văn Tiến Dũng đã khẳng định: "Chiến thắng Buôn Ma Thuột là thắng lợi của nghệ thuật nghi binh chiến lược và của việc tập trung hỏa lực đột phá vào đúng trọng điểm yếu của địch. Bất ngờ là chìa khóa để đạt được thắng lợi lớn với tổn thất nhỏ nhất. Buôn Ma Thuột đã mở toang cánh cửa của Chiến dịch Hồ Chí Minh, chứng minh chủ trương của Bộ Chính trị là hoàn toàn đúng đắn."
• Về Chuyển hóa Thế trận: Thượng tướng Hoàng Minh Thảo (Tư lệnh mặt trận B3) nhận định: "Buôn Ma Thuột không chỉ là một thị xã, nó là cái bản lề của Quân đoàn II. Đánh được Buôn Ma Thuột, chúng ta đã chuyển hóa hoàn toàn thế trận từ thế giằng co sang thế áp đảo, buộc địch phải đưa ra phản ứng sai lầm, hay nói cách khác là tước đoạt quyền tự quyết chiến lược của chúng. Sự tổ chức chiến dịch này là đỉnh cao của sự phối hợp giữa chính trị và quân sự."
• Về Tác chiến Hiệp đồng: Tướng Trần Văn Trà đã ca ngợi sự tổ chức lực lượng: "Khả năng hiệp đồng Tăng - Thiết giáp, Bộ binh và Đặc công của chúng ta đã đạt đến đỉnh cao. Nó chứng minh sự sụp đổ toàn diện của học thuyết Việt Nam hóa Chiến tranh khi đối diện với sức mạnh quy ước của ta. Từ Buôn Ma Thuột, chúng ta thấy rõ tinh thần chiến đấu tập trung của quân ta đã áp đảo hoàn toàn sự rệu rã của địch."
Đánh giá và Thừa nhận của VNCH
Các tướng lĩnh VNCH đã chứng kiến và thừa nhận sự thất bại nặng nề về cả chiến thuật lẫn chiến lược. Sự lẫn lộn trong quyết định đã dẫn đến sự sụp đổ không thể vãn hồi:
• Về Sai lầm Chỉ huy và Tầm nhìn: Tướng Phạm Văn Phú sau thất bại đã thừa nhận sự lẫn lộn trong quyết định của mình: "Việc tôi lầm tưởng đối phương vẫn đánh Pleiku đã khiến tôi không thể chuẩn bị đầy đủ cho Buôn Ma Thuột. Lực lượng của tôi bị phân tán một cách vô ích. Sự mất mát này không chỉ là về quân sự mà còn về tinh thần, vì nó làm tan vỡ niềm tin vào khả năng phòng thủ của chúng tôi."
• Về Quyết định Thảm họa của Thiệu: Tại cuộc họp với Tướng Phú ở Sài Gòn ngày 14/3/1975, Tổng thống Nguyễn Văn Thiệu đã đưa ra quyết định rút bỏ Pleiku và Kon Tum để giữ lực lượng. Thiệu giải thích: "Tôi quyết định rút bớt quân để giữ lực lượng tổng dự bị. Thà mất đất còn hơn mất quân." Quyết định này, mặc dù mang tính chính trị tuyệt đối và xuất phát từ sự hoang mang trước đòn bất ngờ ở Buôn Ma Thuột, lại là khởi đầu của sự sụp đổ dây chuyền. Tướng Ngô Quang Trưởng sau này đã viết: "Quyết định rút lui bí mật, vội vã, thiếu kế hoạch và yểm trợ đã biến cuộc tái phối trí thành một cuộc tháo chạy kinh hoàng, hủy diệt Quân đoàn II như một lực lượng chiến đấu. Đó là hậu quả thảm khốc của một sai lầm địa chiến lược."
Trận đánh Buôn Ma Thuột – Đòn Bất ngờ – đã hoàn thành sứ mệnh tạo chuyển hóa thế trận chiến lược. Nó không chỉ tiêu diệt một bộ phận lực lượng VNCH mà quan trọng hơn, nó đã bẻ gãy ý chí chiến đấu và làm sụp đổ hệ thống chỉ huy của Quân đoàn II VNCH, mở đường cho giai đoạn truy kích và giải phóng toàn bộ Tây Nguyên.
Giai đoạn 4: sự sụp đổ của quân đoàn II và cuộc rút lui thảm họa (14/3 – 3/4/1975)
Giai đoạn 4 của Chiến dịch Tây Nguyên mở đầu bằng một trong những quyết định quân sự sai lầm và thảm khốc nhất của VNCH: "tái phối trí chiến lược" từ Pleiku và Kon Tum. Quyết định này, được đưa ra trong sự hoảng loạn và bí mật tuyệt đối, đã biến cuộc rút quân khỏi Pleiku và Kon Tum thành một cuộc tháo chạy trên Quốc lộ 7B, dẫn đến sự tan rã gần như hoàn toàn của Quân đoàn II VNCH. Đây là giai đoạn VNDCCH/MTDTGP đã nhanh chóng phát triển chiến dịch, chuyển từ tấn công cục bộ sang truy kích chiến lược, nhằm tiêu diệt hoàn toàn chủ lực Quân đoàn II VNCH, mở toang cánh cửa tiến về đồng bằng và Sài Gòn, tạo thế chiến lược cho Chiến dịch Hồ Chí Minh lịch sử.
Đánh giá Sai lầm Chiến lược Thảm khốc của VNCH và Hậu quả Sâu xa
Thất bại nhanh chóng và bất ngờ tại Buôn Ma Thuột (11/3/1975) đã đẩy Quân đoàn II VNCH vào thế bị cô lập hoàn toàn, mất đi trung tâm quyền lực và tuyến đường tiếp vận quan trọng. Tuy nhiên, sai lầm lớn nhất của VNCH không nằm ở việc mất Buôn Ma Thuột, mà nằm ở phản ứng chiến lược sau thất bại đó. Sự phản ứng này được đánh dấu bằng sự thiếu quyết đoán, sự hoảng loạn từ cấp cao nhất của chính quyền Sài Gòn, và sự thiếu tầm nhìn chiến lược về hậu quả tâm lý và xã hội.
Sự sụp đổ đã khiến Bộ Tư lệnh VNCH mất đi sự bình tĩnh và khả năng ra quyết định hợp lý. Ngày 14/3/1975, tại Cam Ranh, Tổng thống Nguyễn Văn Thiệu đã họp với Tướng Phạm Văn Phú để bàn về tình hình Tây Nguyên. Thiệu đã ra lệnh rút toàn bộ lực lượng chủ lực (Sư đoàn 22, các đơn vị còn lại của Sư đoàn 23, các Liên đoàn Biệt động quân) từ Pleiku/Kon Tum về bảo vệ vùng duyên hải và Sài Gòn. Chủ trương này được gọi là "tái phối trí chiến lược", nhưng thực chất là sự từ bỏ lãnh thổ để giữ lực lượng. Thiệu đã tuyên bố, như được ghi lại trong các tài liệu lưu trữ: "Tây Nguyên đã không còn khả năng giữ được. Ta phải bỏ Pleiku và Kon Tum để bảo toàn lực lượng tổng dự bị và tập trung phòng thủ các khu vực duyên hải và Sài Gòn. Thà mất đất còn hơn mất quân." Đây là một quyết định hoàn toàn chính trị, dựa trên sự hoang mang và sợ mất mát, mà không dựa trên cân nhắc quân sự về khả năng thực hiện rút lui trong điều kiện chiến trường hiện tại.
Quyết định này được thực hiện trong tuyệt mật, chỉ có Thiệu và Phú biết, không hề thông báo cho các cấp chỉ huy trung và thấp hơn, và quan trọng nhất, không có sự chuẩn bị về hậu cần, kỹ thuật, và công binh. Sự tuyệt mật này nhằm tránh hoảng loạn, nhưng lại là nguyên nhân trực tiếp gây ra sự hỗn loạn và tan rã. Tướng Ngô Quang Trưởng, người được đánh giá là tướng giỏi nhất của VNCH lúc bấy giờ, sau này đã nhận xét một cách cay đắng: "Đó là một hành động liều lĩnh và phi lý. Sự bí mật và vội vã đã tước đi mọi cơ hội tổ chức rút lui có trật tự và đã phá hoại tinh thần chiến đấu của toàn bộ Quân đoàn II." Sai lầm này không chỉ là về quân sự mà còn về tâm lý chiến lược. Nó cho thấy sự thiếu niềm tin vào khả năng giữ vững lãnh thổ và sự đứt gãy nghiêm trọng trong chuỗi chỉ huy.
Việc thực thi quyết định rút quân của Tướng Phạm Văn Phú đã biến sự sai lầm chiến lược thành thảm họa chiến thuật. Thay vì rút theo Quốc lộ 14 (đã bị cắt nhưng có thể đánh mở đường) hoặc Quốc lộ 19 (đã bị cắt nhưng có khả năng yểm trợ không quân), Tướng Phú đã chọn Quốc lộ 7B (Liên tỉnh lộ 7 cũ). Đây là con đường độc đạo, nhỏ hẹp, vốn là đường cũ thời Pháp, không được bảo dưỡng, và ít được sử dụng cho xe cơ giới quy mô lớn. Tướng Phú tin rằng tuyến đường này sẽ an toàn hơn vì VNDCCH/MTDTGP không ngờ tới. Sự lựa chọn này là một sai lầm cơ bản về địa hình quân sự, tạo điều kiện hoàn hảo cho các cuộc phục kích và tắc nghẽn. Phú về sau đã thừa nhận sai lầm này trong tài liệu nội bộ: "Tôi đã chọn một con đường mà không một quân đoàn nào có thể rút lui an toàn. Tôi đã đánh giá quá thấp sự xuống cấp của cơ sở hạ tầng và sự nhanh nhạy của đối phương trong việc phát hiện và chốt chặn."
Đoàn quân rút lui bắt đầu di chuyển mà không có các đơn vị công binh dọn đường/chống phục kích đi trước, và không có kế hoạch tiếp tế nhiên liệu/đạn dược dọc đường. Toàn bộ Quân đoàn II phải di chuyển bằng các phương tiện tự có, nhanh chóng cạn kiệt nguồn lực và bị tắc nghẽn. Việc không có kế hoạch rút lui cho dân thường đã khiến hàng chục nghìn người dân di tản theo đoàn quân, gây ra sự trộn lẫn khủng khiếp giữa binh sĩ và thường dân. Tình trạng này đã làm tê liệt tốc độ di chuyển và phá hủy mọi ý định tổ chức chiến đấu. Thiếu tá Trần Đình K (VNCH) sau này mô tả: "Đó không còn là một cuộc rút quân. Đó là một dòng người hỗn loạn... không một ai giữ được kỷ luật. Khi xe tăng và thiết giáp bị kẹt, chúng tôi chỉ còn biết bỏ lại." Hậu quả tâm lý của sự việc này đối với binh sĩ VNCH là vô cùng nặng nề: cảm giác bị bỏ rơi, mất mát niềm tin vào giới lãnh đạo, và sự tan rã hoàn toàn của kỷ luật quân đội. Sự kiện này là một cú sốc tâm lý lan truyền nhanh chóng, báo hiệu sự sụp đổ sắp tới.
Nghệ thuật Phát triển Chiến dịch và Quyết tâm Truy kích của VNDCCH/MTDTGP
VNDCCH/MTDTGP đã nhanh chóng nắm bắt được sự hoang mang của địch và kịp thời chuyển hướng chiến lược: từ tấn công chiếm mục tiêu sang truy kích tiêu diệt lực lượng địch, thể hiện nghệ thuật chớp thời cơ và phát triển chiến dịch tuyệt vời.
Khoảng ngày 15/3/1975, VNDCCH/MTDTGP đã phát hiện dấu hiệu bất thường: các cơ quan hành chính ở Pleiku và Kon Tum bị bỏ trống. Bộ Tư lệnh Chiến dịch Tây Nguyên (do Tướng Hoàng Minh Thảo chỉ huy) đã ra quyết định cực kỳ táo bạo và kịp thời. Tướng Thảo nhận định địch đang rút chạy tháo thân. Ông ra lệnh ngay lập tức chuyển hướng chiến thuật: sử dụng các đơn vị chủ lực đang ở vị trí sẵn sàng để bám sát và truy kích, không cho địch cơ hội tổ chức lại đội hình. Tướng Hoàng Minh Thảo chỉ đạo: "Phải truy kích thần tốc, không phải để chiếm đất mà để tiêu diệt lực lượng cơ động của địch. Mọi đơn vị phải cắm sâu vào đường rút của chúng, biến nó thành một cái bẫy không lối thoát."
Đại tướng Văn Tiến Dũng đã chỉ thị, nhấn mạnh ý nghĩa chiến lược: "Phải tiêu diệt toàn bộ lực lượng địch rút chạy, không để chúng chạy thoát ra khỏi Tây Nguyên. Đây là cơ hội nghìn năm có một để thay đổi toàn bộ cán cân chiến lược của cuộc chiến, tạo điều kiện cho Tổng tiến công. Nếu ta để chúng rút về được đồng bằng, ta sẽ phải đánh trả tại đó với nhiều khó khăn hơn." Quyết tâm này đã biến cuộc truy kích thành một chiến dịch săn đuổi và vây hãm quyết liệt.
Lực lượng VNDCCH/MTDTGP được tổ chức thành các mũi chốt chặn, phục kích và truy kích chuyên nghiệp dọc Quốc lộ 7B, sử dụng hỏa lực tập trung tại các điểm hiểm yếu. Sư đoàn 320 là đơn vị truy kích chủ lực, đảm nhiệm việc chốt chặn và tấn công tiêu diệt đoạn cuối của đoàn quân rút (khu vực Củng Sơn, Phú Túc). Sư đoàn này đã thể hiện tốc độ cơ động và khả năng chiến đấu độc lập tuyệt vời trong môi trường rừng núi hiểm trở. Họ sử dụng chiến thuật đánh chặn đầu, khóa đuôi, dồn địch vào thế tiến thoái lưỡng nan. Sư đoàn 10 đảm nhiệm việc bao vây và tiêu diệt lực lượng rút chạy trên đoạn đầu Pleiku – Cheo Reo, ngăn chặn mọi ý đồ phản kích từ phía Bắc. Trung đoàn 95A, Trung đoàn 48, và các đơn vị Địa phương đảm nhiệm nhiệm vụ quan trọng nhất là chốt chặn và phục kích trên Quốc lộ 7B. Chính các đơn vị này đã phát huy chiến thuật đánh điểm, phá tuyến tại các khu vực hiểm trở.
Chi tiết chiến thuật chốt chặn: Tại khu vực đèo, dốc và đặc biệt là Cầu Mười Bốn (Cheo Reo), các đơn vị Công binh và Đặc công VNDCCH/MTDTGP đã nhanh chóng phá hủy các cầu cống và rào chắn. Họ sử dụng hỏa lực chống tăng B-40, B-41 và súng máy hạng nặng đặt ở các vị trí cao để khống chế toàn bộ trục lộ. Khi đoàn xe cơ giới của VNCH bị chặn lại ở Cầu Mười Bốn, sự dồn ứ đã tạo điều kiện cho pháo binh 130mm và 122mm của VNDCCH/MTDTGP, vốn đã được cơ động sát trục lộ 7B một cách bí mật, bắn phá tập trung vào đội hình đang tắc nghẽn, gây ra thương vong và thiệt hại vật chất khủng khiếp. Sự phối hợp tinh vi giữa trinh sát đường không (sử dụng các đơn vị tiền trạm) và pháo binh tầm xa đã biến Quốc lộ 7B thành một bãi hủy diệt tập trung không thể chống đỡ. Sự hiệp đồng giữa các lực lượng chủ lực và địa phương đã làm nên thành công của chiến dịch truy kích.
Diễn biến Thảm họa trên Quốc lộ 7B và Sự Tan Rã của Quân đoàn II
Cuộc rút lui của Quân đoàn II VNCH trên Quốc lộ 7B là một chuỗi ngày kinh hoàng từ 16/3 đến 3/4/1975, được mệnh danh là "Con đường máu" của VNCH.
Lực lượng VNCH rút lui gồm khoảng 60.000 – 70.000 người, bao gồm khoảng 25.000 quân chiến đấu chủ lực (tàn quân Sư đoàn 23, Sư đoàn 22, Liên đoàn 6 Biệt động quân, Liên đoàn 21 Thiết giáp) cùng khoảng 45.000 người dân di tản. Trang bị: Khoảng 2.000 xe cơ giới các loại. Đoàn quân bắt đầu di chuyển từ Pleiku vào ngày 16 tháng 3. Quốc lộ 7B quá hẹp và xuống cấp. Việc trộn lẫn binh sĩ, xe quân sự, và dân thường di tản đã gây ra sự tắc nghẽn kinh hoàng ngay lập tức. Tướng Phú và Bộ Tham mưu Quân đoàn đã rút bằng trực thăng, bỏ mặc đoàn quân trên bộ tự xoay xở, một hành động mà các nhà sử học quân sự VNCH sau này chỉ trích là sự "vứt bỏ trách nhiệm".
Ngay khi đoàn quân lọt vào Quốc lộ 7B, VNDCCH/MTDTGP đã tổ chức phục kích. Điểm phục kích lớn nhất xảy ra tại khu vực Phú Túc và Cheo Reo, nơi có Cầu Mười Bốn. Trung đoàn 95A (VNDCCH/MTDTGP) đã phá cầu và dùng hỏa lực chặn đứng đoàn xe, tạo ra một nút thắt cổ chai chết người. Nơi đây trở thành cửa tử của Quân đoàn II. Tại các điểm tắc nghẽn, các đơn vị của VNDCCH/MTDTGP sử dụng hỏa lực pháo binh và súng cối tập trung bắn vào đội hình, gây tổn thất cực kỳ nặng nề. Do không có công binh dọn đường và không có khả năng cơ động khỏi trục lộ, hàng nghìn xe tăng, pháo binh, và xe tải của VNCH bị bỏ lại, tạo thành một bãi chiến trường chết chóc.
Sự hỗn loạn đã làm sụp đổ ý chí chiến đấu và kỷ luật của binh sĩ VNCH. Tình trạng cướp bóc, giành giật lương thực, và bỏ mặc dân thường diễn ra phổ biến. Phạm Văn Phú cay đắng: "Quân đội của chúng tôi đã biến thành một đám đông hỗn loạn, đánh mất cả kỷ luật và danh dự... Sự sụp đổ của một lực lượng chủ lực lớn chỉ diễn ra trong vòng một tuần lễ, điều mà không ai có thể ngờ tới."
Cuộc truy kích kết thúc vào khoảng ngày 3 tháng 4 năm 1975, khi tàn quân VNCH (chỉ còn khoảng 20% lực lượng ban đầu) đạt tới khu vực ven biển Phú Yên, nhưng không còn khả năng chiến đấu.
Kết quả Chiến thắng, Tạo Thế Chiến lược và Đánh giá Nhận định từ 2 Phía
Cuộc truy kích thảm họa trên Quốc lộ 7B đã mang lại một thắng lợi chiến lược vĩ đại cho VNDCCH/MTDTGP, vượt xa cả thắng lợi tại Buôn Ma Thuột, và gây ra những hệ quả sâu sắc về chính trị, quân sự và tâm lý đối với VNCH.
Về kết quả, VNDCCH/MTDTGP đã tiêu diệt hoặc làm tan rã gần 70% lực lượng chiến đấu của Quân đoàn II VNCH (khoảng 18.000 – 20.000 quân chủ lực), biến Quân đoàn II từ một lực lượng phòng thủ hùng hậu thành tàn quân. Sư đoàn 23 và Sư đoàn 22 gần như bị xóa sổ. Thiệt hại vật chất là cực kỳ lớn: hàng nghìn tấn đạn dược, nhiên liệu, và các thiết bị quân sự hiện đại (bao gồm xe tăng M48, M41, pháo 105mm, 155mm) bị bỏ lại hoặc phá hủy, gây ra một cú sốc kinh tế quân sự không thể phục hồi. Toàn bộ khu vực Tây Nguyên (Kon Tum, Pleiku, Phú Bổn, Đắk Lắk, Lâm Đồng) được giải phóng, hoàn tất mục tiêu chiến lược và tạo hành lang chiến lược quan trọng.
Thắng lợi này đã mở toang cánh cửa chiến lược. Toàn bộ sườn phía Đông và phía Tây của Vùng III Chiến thuật (nơi bảo vệ Sài Gòn) bị bỏ trống. VNDCCH/MTDTGP có thể dễ dàng chuyển các lực lượng chủ lực (Quân đoàn 3) xuống đồng bằng và chuẩn bị cho đòn tấn công cuối cùng.
Từ phía VNDCCH/MTDTGP, Đại tướng Văn Tiến Dũng đã đánh giá: "Việc tiêu diệt chủ lực địch trên Quốc lộ 7B là một chiến thắng tuyệt đối, vượt xa mọi dự đoán ban đầu của chúng ta về quy mô và tốc độ. Nó chứng minh sự rệu rã toàn diện của quân đội VNCH khi thiếu yểm trợ của Mỹ và đối diện với đòn tấn công cơ giới hóa của ta." Tướng Lê Trọng Tấn nhận định: "Quân đoàn II đã tự hủy diệt mình bằng một quyết định sai lầm. Nghệ thuật phát triển chiến dịch của ta nằm ở việc chớp thời cơ kịp thời và chốt chặn quyết liệt trên con đường rút lui duy nhất của địch. Chúng ta đã biến sự rút lui thành một cuộc tháo chạy, tiêu diệt địch bằng hỏa lực và sự hỗn loạn của chính họ."
Từ phía VNCH, cuộc rút lui thảm họa trên Quốc lộ 7B không chỉ là một thất bại quân sự mà là sự sụp đổ tâm lý và sự tan rã của hệ thống chỉ huy. Các sĩ quan cấp cao và quân nhân trở về từ Quốc lộ 7B mang theo tâm lý bại trận không thể khắc phục. Điều này nhanh chóng lan rộng ra các đơn vị khác, làm suy yếu nghiêm trọng khả năng phòng thủ của Vùng I và Vùng III Chiến thuật sau này. Thắng lợi này đã củng cố quyết tâm của Bộ Chính trị VNDCCH/MTDTGP, dẫn đến quyết định dồn toàn lực cho cuộc Tổng tấn công cuối cùng vào Sài Gòn trước mùa mưa. Lê Duẩn, Bí thư Thứ nhất, đã đưa ra quyết định lịch sử: "Phải giải phóng miền Nam trong năm 1975."
Chiến dịch tây nguyên toàn thắng – Góp phần quyết định thắng lợi chiến dịch Hồ Chí Minh lịch sử
Chiến thắng Tây Nguyên (4/3 – 3/4/1975) không chỉ là một chiến thắng quân sự mang tính cục bộ mà là một đòn quyết định địa chiến lược đã làm thay đổi hoàn toàn cục diện chiến tranh, tạo ra bước ngoặt mang tính lịch sử để chuyển sang giai đoạn Tổng tấn công và Nổi dậy cuối cùng. Ý nghĩa của chiến dịch này nằm ở khả năng tạo thế, tạo lực, tạo thời cơ một cách dứt khoát, đẩy chính quyền Sài Gòn vào tình trạng sụp đổ dây chuyền không thể cứu vãn. Sự tan rã của Quân đoàn II VNCH đã mở ra một kỷ nguyên mới của chiến tranh tổng lực, nơi tốc độ, nghệ thuật chớp thời cơ và tâm lý chiến lược quyết định kết cục cuối cùng. Tính đột phá chiến lược của Chiến dịch Tây Nguyên nằm ở chỗ nó đã phá vỡ thế phòng thủ nhiều tầng lớp, tập trung, dựa trên sự yểm trợ của không lực, mà VNCH đã dày công xây dựng.
Tác động Địa Chiến lược: Sụp đổ Hệ thống Phòng thủ Duyên hải Miền Trung
Thắng lợi toàn diện tại Tây Nguyên đã kích hoạt một chuỗi phản ứng dây chuyền (Domino Effect) về quân sự và chính trị, làm sụp đổ gần như toàn bộ Vùng I và Vùng II Chiến thuật của VNCH chỉ trong vòng chưa đầy một tháng. Đây là minh chứng rõ ràng nhất cho vai trò bản lề của Tây Nguyên trong cấu trúc phòng thủ của VNCH, đặc biệt là sau khi Hoa Kỳ đã rút quân và cắt giảm viện trợ theo Hiệp định Paris 1973.
Sự mất mát Quân đoàn II VNCH trên Quốc lộ 7B không chỉ là tổn thất về quân số và vật chất, mà còn là sự sụp đổ về cấu trúc địa chiến lược của VNCH. Tây Nguyên được xem là "mái nhà" kiểm soát các tuyến đường huyết mạch xuống đồng bằng và duyên hải miền Trung (Quốc lộ 19, 21, 14). Việc VNDCCH/MTDTGP làm chủ Tây Nguyên đã khiến các lực lượng VNCH ở đồng bằng duyên hải bị phân tán và cô lập. Đặc biệt, các tỉnh thuộc Vùng II Chiến thuật (Bình Định, Phú Yên, Khánh Hòa) bị mất khả năng tiếp viện và yểm trợ từ phía Tây, khiến hệ thống phòng thủ của họ trở nên dễ bị tổn thương và thiếu chiều sâu.
Đại tướng Văn Tiến Dũng đã nhận định về tầm quan trọng này: "Việc đánh chiếm Tây Nguyên đã làm rối loạn toàn bộ sự bố trí chiến lược của địch. Nó không chỉ là mất đất, mất quân mà còn là mất thế chiến lược để phòng thủ cả Vùng I và Vùng II." Sự mất mát này đã gây ra cú sốc tâm lý không thể phục hồi. Sự hoang mang lan đến Vùng I Chiến thuật, nơi Quân đoàn I VNCH đang phòng thủ. Với Quân đoàn II tan rã, Quân đoàn I cảm thấy bị bỏ rơi và mất sự yểm trợ chiến lược từ Sài Gòn, dẫn đến những quyết định rút lui vội vã và thảm họa. Các đơn vị chủ lực VNCH, vốn quen chiến đấu theo chiến thuật "trực thăng vận và hỏa lực dày đặc", nay hoàn toàn mất khả năng cơ động và yểm trợ, biến họ thành mục tiêu tĩnh.
Hậu quả là sự sụp đổ dây chuyền với tốc độ chóng mặt. Thất thủ Huế (26/3/1975): Sự rút lui thiếu tổ chức của Quân đoàn I VNCH, kết hợp với các đòn tấn công mạnh mẽ của VNDCCH/MTDTGP, đã khiến thành phố Huế nhanh chóng thất thủ. Thất thủ Đà Nẵng (29/3/1975): Đà Nẵng – trung tâm quân sự lớn thứ hai của VNCH và là nơi tập trung hàng trăm nghìn quân nhân và người tị nạn, đã rơi vào tình trạng hỗn loạn khủng khiếp do sự mất kiểm soát của chính quyền. Việc pháo binh VNDCCH/MTDTGP phong tỏa sân bay và hải cảng đã cắt đứt đường thoát. Sự thất thủ nhanh chóng của Đà Nẵng đã gây ra thiệt hại cực kỳ lớn về vật chất và quân số, làm tan rã một phần lớn Quân đoàn I, bao gồm các đơn vị tinh nhuệ như Sư đoàn Dù (đang bị kẹt tại đây).
Tổng thống Nguyễn Văn Thiệu, trong các bài phát biểu cuối cùng của mình, đã cố gắng đổ lỗi cho sự cắt giảm viện trợ của Mỹ và sự thiếu kỷ luật của quân đội, nhưng chính quyết định rút quân khỏi Tây Nguyên đã bị giới quân sự VNCH chỉ trích gay gắt. Tướng Ngô Quang Trưởng đã mô tả sự kiện này như một "vết thương chí mạng" đối với tinh thần chiến đấu toàn quân. Trong vòng ba tuần lễ sau Buôn Ma Thuột, VNCH đã mất đi hơn một nửa lãnh thổ, hơn một nửa số đơn vị chủ lực (Quân đoàn I và II), và gần 80% trang thiết bị quân sự hạng nặng của Quân đoàn II. Thắng lợi ở Tây Nguyên đã tạo tiền đề cho chiến thắng nhanh chóng ở Duyên hải miền Trung, giải phóng 12 tỉnh, buộc VNCH phải co cụm về phòng thủ tại Vùng III và Vùng IV Chiến thuật.
Thừa thắng Xốc tới và Sự Bỏ rơi Chiến lược của Đồng minh
Chiến thắng Tây Nguyên và sự sụp đổ dây chuyền ở miền Trung đã củng cố quyết tâm chiến lược và tinh thần chiến đấu của VNDCCH/MTDTGP, đồng thời đẩy Mỹ và VNCH vào tình thế tuyệt vọng. Ngay sau chiến thắng Tây Nguyên, Bộ Chính trị và Quân ủy Trung ương đã đưa ra nhận định lịch sử: "Thời cơ chiến lược đã đến một cách nhanh chóng và chưa từng có." Hội nghị Bộ Chính trị cuối tháng 3/1975 đã ra quyết định chuyển chiến dịch giải phóng Sài Gòn thành Chiến dịch Hồ Chí Minh và phải hoàn thành trước mùa mưa (trước tháng 5/1975). Quyết định này thể hiện sự khái quát và chớp thời cơ chiến lược tuyệt vời.
Đại tướng Văn Tiến Dũng đã chỉ đạo với tinh thần "thần tốc": "Phải thần tốc, thần tốc hơn nữa; táo bạo, táo bạo hơn nữa, tranh thủ từng giờ, từng phút xốc tới mặt trận, giải phóng miền Nam, quyết chiến và toàn thắng." Tinh thần "thần tốc" này đã thúc đẩy việc chuyển giao các quân đoàn chủ lực (như Quân đoàn 2, sau khi tiêu diệt Vùng I, được nhanh chóng chuyển vào Nam; Quân đoàn 3 được tái triển khai sau chiến thắng Tây Nguyên) từ miền Trung và Tây Nguyên về phía Nam một cách khẩn trương, đảm bảo yếu tố bất ngờ về thời gian và lực lượng. Sự chuyển quân quy mô lớn này chỉ có thể thực hiện được nhờ hệ thống hậu cần Đường Trường Sơn đã được nâng cấp và việc thu giữ một lượng lớn phương tiện cơ giới của VNCH.
Về phía Mỹ, thắng lợi ở Tây Nguyên đã chứng minh sự bất lực của VNCH trong việc tự vệ sau Hiệp định Paris 1973. Chính quyền Mỹ, dưới sức ép chính trị trong nước và việc Quốc hội cắt giảm viện trợ, đã quyết định từ bỏ việc can thiệp quân sự trực tiếp. Tổng thống Gerald Ford và Ngoại trưởng Henry Kissinger nhận định rằng VNCH không thể cứu vãn. Kissinger sau này viết: "Sự sụp đổ của Tây Nguyên đã dứt khoát chấm dứt mọi cuộc tranh luận về khả năng Quốc hội Mỹ cung cấp viện trợ quy mô lớn. Quyết định rút khỏi Pleiku không chỉ là một thảm họa quân sự, nó còn là cú đánh tâm lý cuối cùng vào niềm tin của Mỹ." Sự thất bại nhanh chóng của Quân đoàn II đã làm suy sụp niềm tin vào khả năng kháng cự của Sài Gòn. Việc Mỹ không còn cung cấp viện trợ quân sự quy mô lớn đã loại bỏ tuyến yểm trợ chiến lược cuối cùng của VNCH, tạo ra khoảng trống quân sự và tâm lý lớn.
Chiến thắng Tây Nguyên đã giúp VNDCCH/MTDTGP tập trung lực lượng và thế trận ở cửa ngõ Sài Gòn. Lực lượng chiến lược của VNCH đã bị suy yếu trầm trọng, đặc biệt là các Sư đoàn dự bị. Điều này tạo điều kiện để VNDCCH/MTDTGP triển khai năm cánh quân chủ lực (Quân đoàn 1, 2, 3, 4 và Đoàn 232) bao vây Sài Gòn, tiến hành Chiến dịch Hồ Chí Minh và kết thúc chiến tranh, thống nhất đất nước.
Nguyên nhân và Bài học Lịch sử Dẫn tới Thắng lợi Toàn diện
Chiến dịch Tây Nguyên không chỉ thành công về mặt quân sự mà còn là một tổng thể hoàn hảo về chiến lược chính trị, tổ chức hậu cần và nghệ thuật quân sự. Phân tích các nguyên nhân và bài học là cơ sở để khái quát hóa tầm vóc lịch sử của chiến dịch.
Thắng lợi toàn diện tại Tây Nguyên được xây dựng trên ba trụ cột chính: Chiến lược Chính trị – Quân sự đúng đắn, Tổ chức Hậu cần vượt trội, và Nghệ thuật Chiến dịch xuất sắc.
Về Chiến lược Chính trị – Quân sự Đúng đắn, quyết định của Bộ Chính trị chọn Tây Nguyên làm hướng tấn công chủ yếu (thay vì Trị Thiên như dự kiến ban đầu) là một thiên tài chiến lược. Tây Nguyên là điểm yếu nhất về phòng thủ nhưng lại có giá trị địa chiến lược lớn nhất (khả năng chia cắt, cô lập các quân khu). Việc VNDCCH/MTDTGP tấn công vào Buôn Ma Thuột đã đạt được yếu tố bất ngờ tuyệt đối, khiến VNCH hoàn toàn bị động và hoảng loạn. Tướng Hoàng Minh Thảo đã nhấn mạnh: "Nếu chúng ta đánh vào Pleiku, chúng ta có thể chiến thắng, nhưng sẽ phải trả giá đắt và không thể tạo ra sự sụp đổ dây chuyền. Buôn Ma Thuột là chìa khóa." Chiến thuật tập trung đánh vào Buôn Ma Thuột (điểm yếu) đã đạt được mục tiêu, sau đó chuyển sang nguyên tắc diệt viện (tiêu diệt Quân đoàn II trên QL7B), biến chủ lực địch thành tàn quân. Đây là bài học kinh điển về việc sử dụng chiến thuật để phục vụ mục tiêu chiến lược.
Về Tổ chức Hậu cần và Kỹ thuật Vượt trội, hệ thống đường Trường Sơn đã được cơ giới hóa hoàn toàn, đảm bảo cung cấp đủ nhiên liệu, đạn dược và vận chuyển các đơn vị cơ giới (Tăng Thiết giáp) vào chiến trường một cách bí mật và kịp thời. Đây là bằng chứng cho sự chuẩn bị chiến lược lâu dài và khả năng che giấu ý đồ. Cơ quan tình báo VNCH hoàn toàn bị lừa dối về quy mô và hướng tiến công của VNDCCH/MTDTGP. Khả năng phối hợp giữa Bộ binh, Đặc công, Pháo binh và Tăng Thiết giáp đạt đến trình độ cao. Việc sử dụng xe tăng T-54 và pháo tầm xa 130mm đã tạo ra sức đột phá mạnh mẽ, áp đảo hoàn toàn khả năng phòng thủ tĩnh của VNCH, vốn chỉ quen chiến đấu với sự yểm trợ không quân dày đặc của Mỹ.
Về Yếu tố Tinh thần và Quyết tâm Chiến đấu, quyết tâm "Quyết chiến, Quyết thắng" của các chiến sĩ VNDCCH/MTDTGP, thể hiện qua tinh thần "thần tốc" trong cả tấn công và truy kích, là động lực cuối cùng giúp vượt qua mọi khó khăn về địa hình và đối phó với sự thay đổi chiến thuật của địch. Sự rệu rã tinh thần của VNCH sau quyết định rút lui là sự đối lập rõ rệt với ý chí thống nhất của VNDCCH.
Chiến dịch Tây Nguyên đã để lại những Bài học Lịch sử vô giá. Bài học về Yếu tố Bất ngờ Chiến lược được thể hiện qua Sự Lừa dối Chiến lược (Nghi binh) tại Pleiku/Kon Tum, đã thành công tuyệt đối trong việc lôi kéo và giữ chân chủ lực địch, khiến VNCH hoàn toàn mất cảnh giác đối với Buôn Ma Thuột. Quan trọng hơn, khả năng chuyển hóa chiến dịch từ tấn công chiếm mục tiêu sang truy kích tiêu diệt khi địch rút chạy là một minh chứng cho sự linh hoạt và khả năng chớp thời cơ của Bộ Tư lệnh VNDCCH/MTDTGP. Tướng Lê Trọng Tấn đã nhận xét về bài học này: "Trong chiến tranh hiện đại, việc chuyển hóa giữa các loại hình chiến đấu (công thành, diệt viện, truy kích) phải diễn ra với tốc độ ánh sáng. Tây Nguyên là ví dụ điển hình cho sự chuyển hóa chiến lược nhanh nhất trong lịch sử chiến tranh Việt Nam."
Từ phía VNCH, đây là Bài học về Sự Sụp đổ Dây chuyền. Quyết định rút lui của Tổng thống Thiệu là một sai lầm chính trị mang tính hủy diệt, chứng tỏ sự đứt gãy giữa lãnh đạo chính trị và thực tế quân sự. Nó cho thấy sức mạnh của ý chí lãnh đạo trong chiến tranh. Học thuyết "Việt Nam hóa Chiến tranh" đã sụp đổ hoàn toàn khi đối diện với sức mạnh hiệp đồng binh chủng quy mô lớn của VNDCCH/MTDTGP mà không có sự yểm trợ trực tiếp của Mỹ. Sự tan rã trên Quốc lộ 7B là đỉnh điểm của sự phá sản này, đặc biệt khi các phương tiện hiện đại (M48, M113) bị bỏ lại hàng loạt, minh chứng cho sự phá sản của học thuyết dựa trên sự vượt trội về vật chất mà thiếu đi ý chí chiến đấu.
Tướng Trần Văn Trà đã khái quát tầm vóc lịch sử: "Chiến dịch Tây Nguyên đã hoàn thành sứ mệnh 'mở màn thắng lợi' cho Chiến dịch Hồ Chí Minh. Nó đã thay đổi cán cân lực lượng một cách dứt khoát: làm tan rã hai quân đoàn VNCH, giải phóng một nửa lãnh thổ, và làm suy sụp tinh thần chiến đấu toàn quân VNCH." Thắng lợi này đã xác lập thời cơ chiến lược cuối cùng để kết thúc chiến tranh. Chính chiến thắng Tây Nguyên đã khiến VNCH mất đi quyền tự quyết đối với vận mệnh của mình, buộc họ phải chấp nhận sự thất bại không thể tránh khỏi.
Chiến thắng Tây Nguyên không chỉ là chiến thắng trên chiến trường mà còn là chiến thắng của tư duy chiến lược, nghệ thuật tổ chức và ý chí thống nhất quốc gia. Nó là đòn bản lề đưa cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước đến thắng lợi cuối cùng vào ngày 30 tháng 4 năm 1975.
Chiến dịch Tây Nguyên năm 1975 đã vượt qua khuôn khổ của một chiến dịch quân sự đơn thuần để trở thành một đòn bẩy chiến lược làm thay đổi triệt để cục diện chiến tranh Việt Nam. Đây là đỉnh cao của sự hội tụ giữa tư duy chiến lược thiên tài, khả năng tổ chức hậu cần vượt trội và nghệ thuật chớp thời cơ dứt khoát của Bộ Tư lệnh VNDCCH/MTDTGP. Việc chọn Tây Nguyên làm hướng tấn công chủ yếu là một quyết định táo bạo, đi ngược lại mọi dự đoán, đã tạo ra yếu tố bất ngờ chiến lược tuyệt đối, khiến đối phương hoàn toàn bị động.
Thắng lợi tại Tây Nguyên không chỉ là việc giải phóng một vùng lãnh thổ rộng lớn, mà quan trọng hơn, là việc triệt tiêu khả năng phòng thủ có tổ chức của VNCH. Sự tan rã thảm khốc của Quân đoàn II trên Quốc lộ 7B là một cú sốc tâm lý hủy diệt, nhanh chóng làm sụp đổ toàn bộ hệ thống phòng thủ của VNCH tại Duyên hải miền Trung. Sự kiện này đã đẩy chính quyền Sài Gòn vào tình thế bị cô lập hoàn toàn, mất đi niềm tin của đồng minh Mỹ và khả năng tự phục hồi.
Trong bối cảnh chiến cuộc, Chiến dịch Tây Nguyên đã hoàn thành sứ mệnh tạo thế, tạo lực, tạo thời cơ một cách dứt khoát. Thắng lợi này đã củng cố mạnh mẽ quyết tâm của Bộ Chính trị VNDCCH/MTDTGP, thúc đẩy việc triển khai Kế hoạch Tổng tiến công cuối cùng với tinh thần "thần tốc" để kết thúc chiến tranh trước mùa mưa. Vai trò của Tây Nguyên là bản lề lịch sử, là tiền đề không thể thiếu để toàn quân tiến về giải phóng Sài Gòn, hợp nhất sức mạnh toàn dân tộc, và kết thúc 30 năm chiến tranh bằng Chiến dịch Hồ Chí Minh lịch sử, hiện thực hóa khát vọng thống nhất đất nước.
Bài viết trích trong cuốn sách “Địa chiến lược Chính trị-Quân sự Tây Nguyên”.
