Những mô hình như Hợp tác xã Nông nghiệp Tân Bình hay Hợp tác xã Du lịch Nông nghiệp Cồn Sơn đã minh chứng cho một cộng đồng tự chủ, tự lực, biết tương trợ và dự phòng. Họ đã học được cách sống bằng một cách thuận thiên từ bao đời nay, một triết lý sống không chỉ giúp họ vượt qua những khó khăn cục bộ mà còn kiên cường trước biến đổi khí hậu.
Từ cái bắt đầu khiêm nhường nhưng đầy sức sống đó, chúng tôi đã nhìn thẳng vào cội rễ văn hóa của dân tộc. Ông cha ta từ xa xưa đã xây dựng nên câu chuyện Sơn Tinh – Thủy Tinh không chỉ để giải thích hiện tượng thiên nhiên, mà còn để khắc họa tâm thế vĩnh cửu của người Việt: luôn phải sống chung với lũ, sống chung với thiên tai. Câu chuyện ấy dạy chúng ta về tinh thần hài hòa với tự nhiên, về việc luôn phải tìm cách thích ứng và không bao giờ khuất phục.
Thế nhưng, khi những cơn lũ ngày nay trở nên cực đoan, mang tính hủy diệt hơn, đó là lúc chúng ta phải tự vấn. Trên chuyến bay từ Cần Thơ về Hà Nội, mang theo những suy tư trĩu nặng, chúng tôi đã có một cú chuyển cảnh đầy ám ảnh khi nhìn thấy những dải đất bị bao phủ bởi màu trắng xóa của nước lũ. Hình ảnh đồng bào ta ở Khánh Hòa, Tây Nguyên, miền Trung đang oằn mình chống chọi với con nước dữ là minh chứng rõ ràng cho sự thay đổi tàn khốc của thiên nhiên.
Chúng tôi thấu hiểu những hoàn cảnh cơ hàn và càng trân trọng hơn tình người trong lũ; thấy được hình ảnh lãnh đạo dấn thân, người dân các vùng miền tương trợ lẫn nhau. Tình người, tinh thần đoàn kết đã thắp sáng màn đêm thiên tai, nhưng câu hỏi về nguyên nhân vẫn dai dẳng: Phải chăng, sự khác biệt giữa lũ hiền hòa và lũ dữ dội nằm ở chỗ nhân tai đã trở thành đồng phạm của thiên tai?
Quả thật, triết lý Thiên thời – Địa lợi – Nhân hòa dường như đã bị lung lay trong thời gian qua. Thiên thời đã trở nên thất thường; Địa lợi đã bị khai thác cạn kiệt, rừng bị phá, đất đai bị xói mòn. Đặc biệt, chính sự thiếu đồng bộ trong khai thác, sự nóng vội trong phát triển năng lượng, mà đỉnh điểm là các công trình thủy điện, vốn mang lại lợi ích nhưng cũng đầy bất cập khi chưa được cân nhắc kỹ lưỡng về tác động sinh thái đã khiến yếu tố Nhân hòa không trọn vẹn, khuếch đại sức tàn phá của thiên tai.
Từ thực tế đau thương đó, chúng tôi thấy rõ những bài toán mới được đặt ra, đặc biệt trong bối cảnh những chuyển đổi quản trị gần đây. Với việc sắp xếp lại chính quyền hai cấp (tỉnh và xã), chúng ta kỳ vọng có được những phản ứng nhanh nhạy hơn, những phương án phòng chống lũ tại chỗ tốt hơn, và những mô hình canh tác thích ứng với biến đổi khí hậu sát với thực tiễn cơ sở hơn.
Giữa những suy tư, chúng tôi nhận ra rằng, mỗi công trình chúng ta xây dựng, mỗi chính sách chúng ta ban hành đều phải gắn với nhiệm vụ an ninh tổng thể: an ninh quốc phòng, an ninh lương thực, an ninh đời sống, và trên hết là an ninh trước biến đổi khí hậu. Các dự án cần phải được cân nhắc kỹ lưỡng, đặc biệt là những công trình công nghiệp và thủy điện, cần phải tính toán lại một cách khoa học, đặt nhiệm vụ bảo vệ môi trường, phát triển bền vững ngang tầm với lợi ích kinh tế.
Đã đến lúc chúng ta cần tái tổ chức cuộc sống một cách khoa học hơn để bớt đi những nhân tai. Đây là nhiệm vụ mới cho một giai đoạn mới, khi chính quyền đã được sắp xếp, tái thiết lại. Phát triển nhanh, mạnh nhưng phải gắn với yếu tố bền vững, chuyển dịch từ số lượng sang chất lượng, hướng về sinh thái, bảo vệ môi trường và ý thức sản xuất đã được nâng cao. Chỉ khi người Việt ngày hôm nay, giữa dòng đời hối hả, biết chậm lại để suy ngẫm, biết học hỏi triết lý tự chủ, thuận thiên từ Cồn Sơn, và thực hiện được sự hòa quyện đúng nghĩa của ba yếu tố Thiên thời, Địa lợi, Nhân hòa, những nỗi lo, giọt nước mắt và nỗi buồn trong lũ mới không còn ám ảnh chúng ta nữa.
