Hệ thống giám sát phát thải khí METHANE trên đồng ruộng vụ lúa thu - đông năm 2024 của HTX Nông nghiệp Phát Tài, xã Thanh Mỹ, huyện Châu Thành, tỉnh Trà Vinh của mô hình thực hiện thí điểm Đề án 1 triệu ha chuyên canh lúa chất lượng cao ở ĐBSCL.
Chuyển đổi theo hướng sản xuất xanh
Việt Nam là một trong những quốc gia xuất khẩu gạo hàng đầu thế giới, và trong sản xuất lúa, khí metan (CH4) là một trong những khí nhà kính chủ yếu được sinh ra trong quá trình canh tác lúa. Mô hình sản xuất lúa truyền thống, với việc tưới ngập nước liên tục, đã tạo ra môi trường yếm khí trong đất, tạo điều kiện cho các vi sinh vật phân giải chất hữu cơ và phát thải khí metan vào khí quyển. Khí metan này có khả năng làm nóng Trái Đất mạnh hơn gấp 80 lần so với CO2 trong 20 năm.
Để đối phó với vấn đề này, Việt Nam đã cam kết giảm phát thải khí nhà kính trong sản xuất nông nghiệp, trong đó lúa gạo là ngành hàng trọng điểm. Đề án “Phát triển bền vững 1 triệu ha chuyên canh lúa chất lượng cao và phát thải thấp gắn với tăng trưởng xanh” được Chính phủ Việt Nam triển khai nhằm giảm thiểu tác động của sản xuất lúa đối với môi trường, đồng thời nâng cao giá trị lúa gạo và thu nhập cho người nông dân.
Theo GS.TSKH Trần Duy Quý, nguyên Viện trưởng Viện Di truyền Nông nghiệp Việt Nam nhận định từ sau thời kỳ đổi mới, Việt Nam luôn nằm trong top đầu những nước xuất khẩu gạo trên thế giới do chúng ta đã biết áp dụng những biện pháp kỹ thuật tiên tiến, tạo ra năng suất ổn định. Đặc biệt trong 20 năm trở lại đây, sự phát triển vượt trội của khoa học công nghệ đã tạo ra những giống lúa có năng suất vượt trội và ngắn ngày. Việc nước ta đẩy mạnh sản xuất lúa gạo không chỉ đảm bảo an ninh lương thực cho Việt Nam mà còn cho cả thế giới, tạo công ăn việc làm, nguồn thu nhập cho người nông dân. Tuy nhiên, do hoạt động sản xuất lúa nước gây ra lượng phát thải khí nhà kính lớn nên chúng ta cần phải chuyển đổi theo hướng sản xuất xanh, kinh tế tuần hoàn, tức là vừa đảm bảo được năng suất chất lượng, vừa giảm được phát thải và bảo vệ môi trường.
Để đạt mục tiêu đề ra, ĐBSCL triển khai thực hiện một số giải pháp sáng tạo cho sản xuất lúa chất lượng cao, ít carbon. Trước hết tăng cường ứng dụng kỹ thuật canh tác thông minh với khí hậu (CSA), tức là phải thay đổi phương pháp canh tác là một trong những giải pháp quan trọng giúp giảm phát thải carbon trong sản xuất lúa. Hệ thống canh tác thông minh với khí hậu không chỉ giảm thất thoát nước tưới mà còn tối ưu hóa hiệu quả sử dụng phân bón và thuốc bảo vệ thực vật. Hệ thống này khuyến khích việc thay đổi lịch trình tưới nước, giảm mực nước trong đồng ruộng và thực hiện các biện pháp kiểm soát dịch bệnh theo mùa vụ, giúp giảm lượng phân bón hóa học và thuốc bảo vệ thực vật.
Cùng với đó, ĐBSCL cần quản lý rơm rạ hiệu quả. Một trong những nguồn phát thải lớn trong sản xuất lúa là việc đốt rơm rạ sau thu hoạch. Các giải pháp tái sử dụng rơm rạ, chẳng hạn như dùng làm phân bón hữu cơ, chất đốt sinh học hoặc chế biến thành sản phẩm có giá trị, sẽ giúp giảm thiểu phát thải khí nhà kính. Một nghiên cứu cho thấy, việc tái sử dụng 70% lượng rơm rạ có thể giảm khoảng 50% lượng phát thải khí nhà kính so với việc đốt rơm rạ truyền thống.
Mặt khác, ĐBSCL cần áp dụng nông nghiệp hữu cơ và thực hành nông nghiệp tốt (GAP). Nông nghiệp hữu cơ và thực hành nông nghiệp tốt là những phương pháp canh tác không chỉ giúp bảo vệ sức khỏe người tiêu dùng mà còn bảo vệ môi trường. Việc giảm sử dụng phân bón hóa học, thay vào đó là việc sử dụng phân hữu cơ, có thể giúp đất trở nên màu mỡ hơn và giảm thiểu việc phát thải khí nhà kính. Thực hành GAP cũng giúp cải thiện hiệu quả sản xuất lúa, nâng cao chất lượng sản phẩm và giảm chi phí sản xuất.
ĐBSCL tiếp tục sử dụng giống lúa ngắn ngày và kháng sâu bệnh. Việc sử dụng các giống lúa ngắn ngày và kháng sâu bệnh là một trong những cách thức giúp tăng năng suất mà không cần sử dụng quá nhiều phân bón hay thuốc bảo vệ thực vật. Các giống lúa này không chỉ tiết kiệm tài nguyên mà còn giảm thiểu tác động môi trường, giảm lượng phát thải carbon và cải thiện khả năng chống chịu với biến đổi khí hậu.
Khẳng định cam kết của Việt Nam
Trong Đề án 1 triệu ha chuyên canh lúa chất lượng cao ở ĐBSCL cũng nêu rõ, mục tiêu chung của đề án là hình thành một triệu ha vùng chuyên canh lúa chất lượng cao và phát thải thấp gắn với tổ chức lại hệ thống sản xuất theo chuỗi giá trị, áp dụng các quy trình canh tác bền vững nhằm gia tăng giá trị, phát triển bền vững của ngành lúa gạo, nâng cao hiệu quả sản xuất kinh doanh, thu nhập và đời sống của người trồng lúa, bảo vệ môi trường, thích ứng với biến đổi khí hậu và giảm phát thải khí nhà kính, góp phần thực hiện các cam kết của Việt Nam với quốc tế.
Cụ thể, đến năm 2030, giảm lượng lúa giống gieo hạ xuống 80-100kg/ha, giảm 20% lượng phân bón hóa học và thuốc bảo vệ thực vật có nguồn gốc hóa học, giảm 20% lượng nước tưới so với canh tác truyền thống. Ngoài ra, tỷ lệ thất thoát sau thu hoạch dưới 8%; 100% rơm tại các vùng chuyên canh được thu gom khỏi đồng ruộng và được chế biến tái sử dụng; giảm hơn 10% lượng phát thải khí nhà kính so với canh tác lúa truyền thống... Tỷ suất lợi nhuận của nông dân trồng lúa là trên 50%.
Các chuyên gia cho rằng, Đề án phát triển bền vững 1 triệu ha chuyên canh lúa chất lượng cao là chủ trương và hướng đi vô cùng đúng đắn của Chính phủ. Bởi việc sản xuất lúa giảm phát thải carbon vừa là xu thế, cũng chính là cơ hội đối với nước ta. Việc ra đời đề án là một sự hưởng ứng tích cực đối với chủ trường, xu thế tăng trưởng xanh, giảm phát thải carbon của nhân loại. Một đề án đúng, trúng và rất hay. Thực hiện trồng lúa giảm phát thải carbon không chỉ giúp giảm chi phí đầu vào, chúng ta còn có thể tham gia vào việc bán tín chỉ carbon cho thế giới. Đồng thời, rèn cho người nông dân trong thời đại mới có ý thức chủ động trong việc tiếp cận với nền nông nghiệp tiên tiến, nông nghiệp sạch, khép kín và ứng dụng công nghệ, kỹ thuật thông minh vào quá trình sản xuất để giảm được tối đa chi phí mà vẫn đảm bảo chất lượng, duy trì được lợi ích lâu dài cho người nông dân.
Theo ước tính của Ngân hàng Thế giới, với 1 triệu ha chuyên canh lúa chất lượng cao ở ĐBSCL khi hình thành có thể giảm 10 triệu tấn carbon/năm. Đồng thời, Ngân hàng Thế giới cũng cam kết mua 10 USD/tín chỉ carbon, tức 1 triệu ha lúa, người nông dân sẽ thu về khoảng 100 triệu USD/năm.
Hiện nay thị trường tín chỉ carbon đã bắt đầu sôi động. Nếu cắt giảm được phát thải khí mê-tan trong trồng lúa, lượng giảm phát thải này có thể được chuyển đổi thành tín chỉ carbon và giao dịch trên thị trường trong nước và quốc tế, mang lại lợi nhuận và nâng cao thu nhập cho người nông dân. Bên cạnh đó, việc canh tác lúa giảm phát thải carbon không chỉ đóng góp cho mục tiêu giảm phát thải khí nhà kính mà đây còn là cơ hội để nâng cao vị thế, giá trị và thương hiệu lúa gạo Việt Nam trên thị trường quốc tế.
Trong quá trình canh tác cần phải giảm lượng nước tưới và quản lý nước hiệu quả. Đặc biệt tại ĐBSCL, quản lý nguồn nước trong sản xuất lúa đóng vai trò quan trọng trong việc giảm phát thải khí metan. Phương pháp canh tác lúa tiết kiệm nước, như phương pháp “canh tác khô ướt” (alternating wetting and drying - AWD), có thể giúp giảm thiểu lượng nước sử dụng trong quá trình canh tác, đồng thời giảm lượng phát thải khí metan.
Báo cáo từ GIC (Dự án Các Trung tâm đổi mới Sáng tạo Xanh) được Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường) chính thức phê duyệt triển khai giai đoạn từ 2021 - 2025 trên địa bàn Thành phố Hà Nội, Hồ Chí Minh và 6 tỉnh, thành phố vùng Đồng bằng sông Cửu Long (An Giang, Cần Thơ, Đồng Tháp, Kiên Giang, Hậu Giang và Sóc Trăng- là những vùng trọng điểm trồng lúa gạo và xoài của Việt Nam) gắn với Chương trình sản xuất lúa gạo ít Carbon - Phát triển bền vững của ngành gạo nước ta: Tính đến tháng 12/2024, hơn 24.000 nông dân và 294 Hợp tác xã & Doanh nghiệp vừa và nhỏ (MSMEs) trong cả 2 chuỗi giá trị lúa gạo và xoài tại 6 tỉnh thuộc vùng đồng bằng sông Cửu Long đã tham gia vào chương trình canh tác ít carbon, giúp giảm trung bình 28% lượng nước tưới trong canh tác lúa và giảm tới 63% lượng phát thải khí nhà kính. Nhiều hợp tác xã cũng đã cải thiện được năng suất và chất lượng gạo, mở ra cơ hội xuất khẩu sang các thị trường khó tính như EU và Nhật Bản. Dự án GIC tại Việt Nam là một phần của Chương trình toàn cầu “Các Trung tâm Đổi mới Xanh Ngành Nông nghiệp và Thực phẩm” (GIC) thuộc Sáng kiến Một Thế giới - Không còn nạn đói (SEWoH) của Bộ Hợp tác Kinh tế và Phát triển Liên bang Đức (BMZ).
Theo các chuyên gia, việc thực hiện các giải pháp giảm phát thải carbon trong sản xuất lúa có thể giúp ngành lúa gạo của ĐBSCL giảm tới 10 triệu tấn CO2 mỗi năm. Bên cạnh đó, việc áp dụng các quy trình canh tác bền vững cũng giúp nâng cao giá trị sản phẩm, tạo ra cơ hội tham gia vào thị trường tín chỉ carbon quốc tế. Nếu thành công, ĐBSCL không chỉ giúp giảm phát thải mà còn gia tăng thu nhập cho nông dân thông qua việc bán tín chỉ carbon, ước tính mang lại khoảng 100 triệu USD mỗi năm.
Bên cạnh lợi ích kinh tế, việc chuyển đổi sang sản xuất lúa giảm phát thải còn là sự khẳng định cam kết của Việt Nam đối với cộng đồng quốc tế trong việc bảo vệ môi trường và giảm thiểu biến đổi khí hậu. Chính phủ và các tổ chức quốc tế, bao gồm Ngân hàng Thế giới, đã cam kết hỗ trợ và thúc đẩy quá trình chuyển đổi này bằng cách cung cấp nguồn lực và khuyến khích các doanh nghiệp tham gia vào quá trình phát triển bền vững.
Ông Lê Đức Thịnh - Cục trưởng Cục Kinh tế hợp tác và Phát triển nông thôn - Bộ Nông nghiệp và Môi trường cho rằng: Để dự án đề án 1 triệu hecta lúa chất lượng cao giảm phát thải thành công thì hợp tác công tư là một trong những chìa khóa để có thể tạo nên thành công cho đề án này. Dự án 1 triệu hecta lúa giảm phát thải và chất lượng cao giảm phát thải gắn với tăng trưởng xanh ở Đồng bằng Sông Cửu Long là một minh chứng rất rõ ràng cho việc chúng ta phát triển ngành nông nghiệp bền vững, xoay trục, không chạy theo sản lượng cũng như thích ứng với biến đổi khí hậu, một trong những thách thức rất lớn hiện nay. Nó cũng là một cam kết của chính phủ với lại thế giới. Đặc biệt, dự án này quan tâm là một cuộc cách mạng về nông nghiệp trong sản xuất lúa ở Đồng bằng Sông Cửu Long nơi mà chúng ta có một vựa lúa an ninh lương thực rất lớn cho cả trong nước và xuất khẩu cung ứng lương thực cho nhiều nước.
Để thực hiện thành công mục tiêu sản xuất lúa chất lượng cao, ít phát thải carbon, cần sự chung tay của các cơ quan quản lý nhà nước, các tổ chức khoa học, doanh nghiệp và nông dân. Các giải pháp sáng tạo trong canh tác lúa, từ việc áp dụng kỹ thuật thông minh đến quản lý tài nguyên hiệu quả, sẽ giúp ĐBSCL không chỉ bảo vệ môi trường mà còn thúc đẩy nền nông nghiệp Việt Nam phát triển bền vững và hòa nhập vào xu thế toàn cầu về tăng trưởng xanh.
V.X.B
