Giống như mọi cách tiếp cận về chuyển đổi số, báo chí truyền thông số có nhiều quan niệm khác nhau. Nguyên Bộ trưởng Bộ Thông tin và Truyền thông Nguyễn Mạnh Hùng cho biết: “Chuyển đổi số là sự phát triển tiếp theo của công nghệ thông tin (CNTT) với sự xuất hiện của những công nghệ mang tính đột phá. CNTT là nói tới phần mềm, máy tính, thường làm riêng lẻ, tự động hóa một cách thủ công; còn chuyển đổi số là nói đến các công nghệ mới của cách mạng công nghệ như Trí tuệ nhân tạo, Dữ liệu lớn, Điện toán đám mây, Chuỗi khối, Internet vạn vật...”. Ông cho rằng: “Người dùng đóng vai trò quan trọng hơn là người sáng tạo công nghệ gốc, vì vậy, cách mạng công nghệ trong chuyển đổi số là có muốn hay không? có dám làm hay không? chứ không phải là có khả năng làm được?. Do vậy, phải bắt đầu từ nhận thức, quyết tâm cao của người đứng đầu trong việc dẫn dắt chuyển đổi số. Bài viết đề cập đến một số nội dung đã được các nhà khoa học, giới nghiên cứu và quản lý trao đổi trong xu thế phát triển của chuyển đổi số báo chí ngày nay.
Xu thế chuyển đổi số và tồn tại, hạn chế của báo chí đương đại
Cùng với nhiệm vụ tuyên truyền, thông tin chính trị, các cơ quan báo chí trong xu thế chuyển đổi số cần làm tốt và bắt kịp xu thế vận động, phát triển của thời đại công nghệ số. Chuyển đổi số muốn thành công cần có công nghệ. Về giải pháp, cần có sự hỗ trợ từ cơ quan quản lý, các nhà mạng viễn thông và quan trọng nhất là sự đồng thuận, liên kết của các cơ quan báo chí. Sự liên kết này tạo sức mạnh, giúp báo chí tồn tại, phát triển phù hợp với xu thế chung.
Nhờ chuyển đổi số, báo chí điện tử đã nhanh chóng chứng tỏ được sức hút bằng khả năng chuyển tải thông tin tới bạn đọc gần như đồng thời với sự kiện cùng lượng thông tin không giới hạn về thời lượng. Tận dụng được lợi thế về công nghệ số, một số báo chí đã xây dựng được tòa soạn hội tụ đa phương tiện, tạo môi trường làm việc tốt hơn với những sản phẩm mới mang tính tương tác hai chiều với độc giả, tạo cảm giác gần gũi hơn giữa người đọc và tổ chức báo chí. Như vậy, truyền thông số đã tiệm cận dần với khái niệm mà từ trước tới nay ít được nhắc tới: Đó chính là kinh tế báo chí số. Báo điện tử là một lĩnh vực của truyền thông số mà các tập đoàn truyền thông đang phát triển mạnh, góp phần đưa truyền thông trở thành một ngành kinh tế mũi nhọn chứ không đơn thuần chỉ là phục vụ nhu cầu giải trí, thông tin... của công chúng.
Nhiều người cho rằng, các cơ quan truyền thông đại chúng đều là cơ quan của Đảng, của Nhà nước, là công cụ trên mặt trận tư tưởng văn hoá, có trách nhiệm tuyên truyền, định hướng chủ trương chính sách của Đảng, Nhà nước và đoàn thể đến người dân. Trong thực tiễn, thông tin sản phẩm chủ yếu của ngành truyền thông đã và đang được coi là một thứ hàng hoá đặc biệt, có đầy đủ thuộc tính của hàng hoá. Nghĩa là có cộng đồng người chuyên sản xuất nhưng không phải để tự phục vụ mà đáp ứng nhu cầu của cả xã hội.
Thông tin đã trở thành một trong những “nhu yếu phẩm” không thể thiếu trong đời sống xã hội hiện đại. Người ta cần nhiều loại thông tin: thông tin chính trị, kinh tế, xã hội, văn hoá giải trí... và tự trả tiền để được đáp ứng những nhu cầu này. Nắm bắt được xu thế phát triển, trên thế giới, người ta đã đầu tư lớn cho ngành công nghiệp truyền thông. Truyền thông từ lâu đã trở thành một ngành kinh tế quan trọng với doanh số hàng năm lên tới hàng trăm tỉ USD và đang trên đà phát triển mạnh. Có quốc gia truyền thông hoàn toàn nằm trong tay Nhà nước, nhưng ở nhiều nước truyền thông lại do tư nhân nắm giữ, Chính quyền các cấp muốn thông tin đến người dân những quan điểm, chính sách của mình phải chi những khoản tiền không nhỏ.
Có thể thấy, truyền thông ở phương Tây hay báo chí ở Việt Nam đã được thừa nhận là một ngành kinh tế mũi nhọn trong bối cảnh số hóa nền kinh tế. Đã là ngành kinh tế, tất yếu phải có sự cạnh tranh. Cạnh tranh lành mạnh sẽ nâng cao chất lượng của truyền thông số. Khi phải tự hạch toán, muốn đảm bảo hoạt động thì từng tổ chức báo chí sẽ phải tìm cách bán được sản phẩm của mình theo quy luật thị trường. Họ phải thuyết phục được công chúng để họ tin rằng sản phẩm của họ là tốt. Nhờ thế, giá trị của tuyên truyền - giáo dục, định hướng chính sách sẽ được nâng cao.
Ở Việt Nam, những năm gần đây, kinh tế truyền thông số phát triển với tốc độ khá cao. Tuy nhiên, công chúng chưa hài lòng về các sản phẩm dành cho họ. Nhu cầu thị trường đã tạo khả năng và là động lực cho các tập đoàn truyền thông Việt Nam hình thành và phát triển. Các cơ quan báo chí cũng không nằm ngoài xu thế chung củả chuyển đổi số và sự phát triển của nền kinh tế. Báo chí số đang tìm cách chuyên nghiệp hóa, chuyển đổi số mạnh mẽ để tồn tại và phát triển trong bối cảnh mới.
Kinh tế báo chí trong nền kinh tế số ở Việt Nam
Số hóa nền kinh tế đã trở thành vấn đề quan trọng của mọi quốc gia. Đó là giải pháp tạo công ăn việc làm và tạo giá trị gia tăng mới cho nền kinh tế. Ngành kinh tế truyền thông số hay kinh tế báo chí số là công cụ giúp cho người tiêu dùng phản ánh được chất lượng sản phẩm và dịch vụ của nhà sản xuất một cách kịp thời và hiệu quả. Sự xâm nhập của báo chí, truyền thông số vào nền kinh tế sẽ tạo ra ngành kinh tế truyền thông số.
Khó có thể phủ nhận được sự cần thiết chuyển đổi số trong báo chí. Báo chí là phương tiện truyền thông “sắc bén”, còn chuyển đổi số trong báo chí lại nằm ở công nghệ xuất phát từ con người. Do vậy, các cơ quan báo chí cần nhận thức được sự cấp thiết và không làm theo trào lưu. Giới nghiên cứu cho rằng, nếu báo chí trì trệ trong quá trình chuyển đổi số sẽ dẫn đến nguy cơ không kết nối được với độc giả, mất độc giả và mất đi nguồn thu.
Chuyển đổi số là “cây bút” vẽ lại bức tranh của báo chí Việt Nam, nó đưa báo chí phát triển theo hướng hiện đại, mở ra sự linh hoạt và phản ứng kịp thời các vấn đề xã hội.
Sự phát triển nhanh của Internet và các loại hình truyền thông tạo sức ép lớn, buộc các cơ quan báo chí, truyền thông phải tìm ra phương hướng phát triển thích hợp để đảm bảo sản phẩm thông tin được công chúng dễ tiếp nhận. Một số tờ báo đơn nhất đã trở thành những cơ quan báo chí đa phương tiện với việc xuất bản đồng thời nhiều loại hình sản phẩm báo chí khác nhau như: nhật báo, tuần báo, nguyệt san, chuyên san, báo buổi chiều, báo mạng điện tử gắn với các hệ sinh thái về truyền thông số. Chuyển đổi số không còn là nâng cao nhận thức và làm từ từ mà cần làm nhanh và là sự tồn tại tất yếu trong bối cảnh cạnh tranh gay gắt của nền kinh tế số.
Theo đánh giá của nhiều tổ chức quốc tế, kinh tế số Việt Nam đã có bước phát triển nhanh, mang nhiều triển vọng so với khu vực và trên thế giới. Báo cáo của e-economy SEA năm 2020 cho biết, cấu phần kinh tế số Internet nền tảng của Việt Nam đã đạt 14 tỷ USD, đứng thứ 3 ASEAN, nhưng laị là nước có tốc độ tăng trưởng cao nhất khu vực với tốc độ tăng 16%, nước có mức tăng cao tiếp theo là Indonesia với 11%, và Thái Lan 7%. Tổ chức này cũng dự báo đến năm 2025 kinh tế số nền tảng của Việt Nam sẽ đạt mức 52 tỷ USD. Có thể nói, cùng với thương mại điện tử, báo chí đang được thương mại hóa, tham gia vào kinh tế số và phát triển chuyển đổi số trong kinh tế báo chí.
Theo Bộ Thông tin và Truyền thông, doanh thu kinh tế số quý I/2022 đạt khoảng 53 tỷ USD. Trong đó, kinh tế số nền tảng tăng 28%, đạt doanh thu 8 tỷ USD, còn lại là kinh tế số ICT và kinh tế số ngành, với doanh thu trung bình tăng 15%.
Cả nước hiện có 816 cơ quan báo chí (in và điện tử) và 72 cơ quan có giấy phép hoạt động phát thanh, truyền hình. Nhiều tổ chức báo chí đã phát triển chuyển đổi số, trở thành phương tiện kinh tế báo chí số, nhưng không ít cơ quan vẫn nghĩ đơn giản, cho rằng có một trang web hoặc có tờ báo điện tử là đã lên được không gian số. Thực tế phát triển kinh tế truyền thông cho thấy, cách tiếp cận về kinh tế truyền thông bản chất vẫn là kinh doanh quảng cáo những sản phẩm thông tin. Trong quá trình phát triển đã có nhiều mô hình tốt, nhưng vẫn còn không ít bất cập đang gây khó khăn cho công tác quản lý ngành kinh tế truyền thông số.
Vấn đề đặt ra và một số giải pháp cần làm
Việt Nam đã hội nhập và chuyển đổi số quốc gia mạnh mẽ, chuyển đổi số đang trở thành động lực và là nhân tố cơ bản để phát triển nền kinh tế. Kỹ thuật, công nghệ số và internet 4G, 5G là những nhân tố có vai trò quyết định tính chất môi trường truyền thông số.
Chuyển đổi số hay kinh tế chia sẻ, kinh tế số... là những thuật ngữ được nhắc đến nhiều trên các hạ tầng nền tảng truyền thông. Chuyển đổi số trong báo chí là vấn đề tất yếu, báo chí là lĩnh vực đặc thù nên cần có một chiến lược chuyển đổi số riêng trên cơ sở phát triển kinh tế báo chí số. Chiến lược này sẽ giải quyết các bài toán khó cho các cơ quan báo chí. Bên cạnh đó, cần một hành lang pháp lý để hành trình chuyển đổi đảm bảo hiệu quả. Tuyên truyền, phổ biến thay đổi tư duy truyền thống để phù hợp với xu thế chuyển đối số.
Chuyển đổi số tạo thêm giá trị mới cho mọi tương tác với người tiêu dùng. Đây là thay đổi cách vận hành của cả đơn vị và tạo ra những mô hình kinh doanh mới. Tại các cơ quan báo chí, nếu không thay đổi quy trình làm việc, cách trao đổi và xây dựng lại bộ máy..., thì việc đầu tư công nghệ sẽ không mang lại nhiều lợi ích. Nghịch lý trong hoạt động báo chí ở Việt Nam là phần lớn các tờ báo mạng chưa có nguồn thu từ người dùng. Dù chưa có số liệu thống kê chính thức, song số tiền thu từ độc giả chỉ chiếm phần nhỏ trong tổng nguồn thu của báo chí truyền thông.
Kết quả khảo sát gần đây của Viện nghiên cứu Báo chí Reuters cho thấy, 50% lãnh đạo các cơ quan báo chí tại 32 quốc gia kỳ vọng việc thu phí báo điện tử sẽ là nguồn thu chính trong thời gian tới. Làm thế nào để có thể tạo được nguồn thu là vấn đề lớn đặt ra trong hoạt động báo chí?
Với đặc tính nổi trội là khả năng siêu kết nối, môi trường truyền thông số đã tạo cơ hội cho truyền thông giao tiếp xã hội để hình thành ngành kinh tế truyền thông số trong nền kinh tế như truyền thông cá nhân và truyền thông nhóm, dẫn đến hình thành nhiều hệ sinh thái số, tạo môi trường và nền tảng cho các ngành kinh tế số phát triển với nguồn nhân lực phục vụ có trình độ ngày càng cao. Với 3,4 triệu thuê bao đăng ký đọc báo online ở Viêt Nam, nếu thực hiện được cơ chế thu phí như The Times từng làm, mỗi tháng nguồn thu của báo chí Việt Nam có thể tăng đến hàng nghìn tỷ VNĐ. Điều này sẽ mở ra nhiều con đường để tăng doanh thu cho báo chí Việt Nam.
Những bìa báo Xuân tuyển chọn từ hàng nghìn tờ báo của Bảo tàng Báo chí Việt Nam.
Trong 20 năm gần đây, sự phát triển của Internet đã mang lai nguồn thông tin miễn phí khổng lồ và cũng là nguyên nhân khiến doanh thu của nhiều tờ báo bị sụt giảm. Để giải quyết tình trạng này, một số tờ báo đã bắt đầu triển khai việc thu tiền đối với người đọc báo online. Điều này thực hiện bằng cách tạo nên một bức tường phí giữa người tiêu dùng và nội dung thông tin trên màn hình máy tính.
Nhằm đat được mục tiêu thu phí, cần có giải pháp, cho phép các cơ quan báo chí được đề xuất chiến lược thu phí riêng để phát triển tầm ảnh hưởng và tối ưu hóa lợi nhuận của mình. Theo các nhà nghiên cứu, những giải pháp gợi ra cần được các nhà hoạch định chính sách tham khảo, cân nhắc trong xây dựng chính sách phát triển ngành./.
